Namık Kemal tarafından yazılan, Harzemşahlar Devleti’nin son hükümdarı Celâleddin Harzemşah etrafında kurgulanan tarihî tiyatro. Eser adıni piyeste başkişi ve tarihî bir şahsiyet olarak işlenen hükümdar Celâleddin Harzemşah’tan almaktadır. 1876 yılında basılan Celâleddin Harzemşah piyesi, on beş perdeden oluşan yirmi beş kişilik geniş kadrosu ile Namık Kemal’in, Magosa’da sürgünde olduğu zamanlarda yazdığı piyeslerindendir.

Piyeste konu bakımından Harzemşahlar Devleti'nin son hükümdarı Celâleddin Harzemşah'ın yaşamı, kahramanlıkları ve Moğollara karşı Türk-İslam davası amacıyla başlattığı mühim mücadeleler ele alınır. Celâleddin’in babası Kutbeddin, Moğol hükümdarı Cengiz Han'a yenilince oğluyla bir adaya inzivaya çekilir. Burada Kutbeddin Bey vefat eder. Bunun üzerine babasının yerine Celâleddin Harzemşah tahta geçer ve devleti ve dini gayesini gözeterek intikam almak için geniş çaplı bir mücadeleye girişir. Komutanları tarafından engellenmesine rağmen Moğollara karşı savaşır ama mağlup olur. Düşmandan kaçmak için eşi Neyyire ve oğlu Kutbeddin ile Sind Nehri’ni geçerlerken eşi ve oğlu burada boğulurlar. Celâleddin, ardındaki Moğol askerleri yüzünden Hindistan’a kaçar. Hindistan’da tüm gücüyle yeniden bir ordu toplar. Küçük ama güçlü olan bu ordusuyla önüne çıkan tüm yerleri ele alarak Tebriz’e kadar gelir. Tebriz hükümdarının eşi Mihricihan, Celâleddin’in ölen eşi Neyyir'e çok benzemektedir. Bu arada tekrar saldırıya geçen Moğollara karşı Celâleddin Harzemşah iyi bir mücadele yapar. Bu mücadeleden etkilenen Mihricihan, Celâleddin Harzemşah’a aşık olur ve onunla evlenir. Zaman içerisinde Harzemşahlar arasında anlaşmazlıklar ve görüş ayrılıkları meydana gelir. Bunların meydana gelmesinde etkili olan şahsiyet Celâl'in üvey kardeşi ve aynı zamanda veziri olan Gıyaseddin'dir. Celâleddin arkasından oynanan oyunları, tuzakları ve ihanet planlarını ölüm döşeğindeki annesinden öğrenir. Artık savaşlarla mücadele etmekten yorgun düşen Celâleddin Harzemşah, son yenilgisinde dağlara sığınır. Dağlarda derviş kılığında gezer. Sonunda Burak Hacib'in adamlarından Cabir adlı cellat tarafından yakalanarak öldürülür.

Namık Kemal bu piyesinde, Celâleddin Harzemşah’ın şahsında İslam birliği ülküsünü, görev bilincini ve vatan sevgisini kuvvetli bir biçimde ifade eder. Tarihî bir şahsiyet olarak Celâleddin Harzemşah görev ve idealleri uğruna kendi hevesleri ve duygularından vazgeçen, Moğolların istilasına karşı İslam birliğini beraber tutmaya çalışan yiğit bir hükümdardır. Bu bakımdan Namık Kemal’in, piyesine başkişi için bu özellikleri gösterebilecek bir şahsiyet olarak Celâleddin Harzemşah’ı bilinçli bir şekilde seçtiği görülür.

Piyesin on beş perdelik ve uzun olması, mekân ve sahneleme teknikleri açısından zorluklarının bulunması Celâleddin Harzemşah’ın oynanmak için değil okunmak için yazıldığını gösterir. Namık Kemal’in sonradan piyesin başına eklediği Celâl Mukaddimesi adlı ön söz, eseri bir derece daha önemli kılar. Çünkü piyesin başındaki bu mukaddime Namık Kemal’in edebiyata, tiyatroya dair düşüncelerini barındırır. Piyesleri içerisinde en değerli olarak Celâleddin Harzemşah piyesini gördüğünü söyleyen Namık Kemal’e bu piyes bâlâ unvanını kazandırır. Piyes, padişah II. Abdülhamid tarafından beğenilince yazara bu unvan verilir. Celâleddin Harzemşah piyesi, Dünya edebiyatındaki türleriyle kimi benzerlikler gösterir. Piyesteki bazı sahneler İngiliz yazar Shakespeare’in Hamlet, Macbeth gibi oyunlarındaki sahneleri hatırlatmasının yanı sıra Victor Hugo’nun Cromwell oyunuyla da benzerlik kurulur.

Ahmet Hamdi Tanpınar, Celâleddin Harzemşah piyesi için yazarın en şahsi eseri nitelemesini yapar. Namık Kemal’in eserlerindeki kahramanları titizlikle seçtiğini ve piyesteki Celâl’in birlik ve görev aşkı düşüncesi, kahramanlığı ve ahlaki yaklaşımı dolasıyla yazara uygun geldiği için özenle seçildiğini belirtir. Tanpınar, Namık Kemal’in piyeste tarihî vakalar üstünde atlamalar ve değiştirmeler yaparak vakaya müdahalede bulunduğunu söyler. Örneğin Celâl’in psikolojik durumu gerçekte var olmayan bir kurguya dayandırılmıştır. Tanpınar, piyesin zayıf yönleri olarak eserin başlar başlamaz yapmacık duran belâgati ve hemen hemen bütün perdelerin daima Celâl’in üzerinden ilerlemesi, ya Celâl’in nutkuyla ya da sefer için harekete geçmesiyle bitmesini zayıf noktalar olarak görür. Yalnız Gıyaseddin’in ölüm sahnesi ve Seyfeddin-i Irakî’nin at hikâyesini oldukça orijinal bulur. Piyesin Hugo’nun Cromwell adlı piyesini örnek olarak yazıldığını düşünenlere karşın iki piyes arasında konu itibarıyla hiçbir bağ bulunmadığını vurgular. İnci Enginün, dramatik gerilimi eksik ve piyesi uzun bulduğu Celâleddin Harzemşah için yazarın, Hürriyet Kasidesi’ndeki insan anlayışını genişlettiğini söyler. Enginün, piyesteki Shakespeare etkisini de belirtir.

Hüseyin Ayan tarafından 1969 yılında Celâleddin Harzemşah piyesi yeni harflere aktarılarak Hareket Yayınları tarafından basılmıştır. Yine 1975 yılında Hüseyin Ayan tarafından eski baskılar incelenerek hazırlanan piyes, bu kez Dergâh Yayınlarında yayımlanmıştır. Abdullah Şengül tarafından Celâleddin Harzemşah piyesinin inceleme, mukaddime ve metin odaklı baskısı 2016 yılında Kesit Yayınlarınca basılmıştır.

Namık Kemal’in biyografisi için bk. “Namık Kemal”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/namik-kemal