Refî’-i Âmidî (d. 1169/1756 - ö. 1231/1816) tarafından Şeyh Gâlib’in (d. 1171/1757 - ö. 1213/1799) Hüsn ü Aşk adlı eserine nazire olarak yazılan mesnevi. Eserin son kısmında bulunan tarih beytinden hareketle Cân u Cânân’ın asıl adının Nazm-ı Dekâyık olduğu ancak Cân u Cânân adıyla tanındığı anlaşılmaktadır. “Nazm-ı Dekâyık” ifadesi eserin yazım tarihi olan 1205/1790-1791 yılına işaret etmektedir.

Cân u Cânân, kurgusal ve anlamsal açıdan Hüsn ü Aşk’a tam bir nazire niteliğindedir. Refî’ eserini kaleme alırken Hüsn ü Aşk’tan farklı olarak şahıs kadrosunun isimlerini değiştirmiş, simgeledikleri tasavvufi sembolleri aynen muhafaza etmiştir. Eser Hüsn ü Aşk’ın nazmedildiği “mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Şair, anlatıma ahenk ve akıcılık kazandırmak amacıyla eserinde bir kıt'a, iki gazel, bir terkib-bend ve dört tardiye olmak üzere toplam 9 nazım şekline daha yer vermiştir. Eser, klasik mesnevi tertibine uygun olarak giriş, konunun işlendiği bölüm ve bitiş bölümlerinden oluşmuştur. Giriş bölümünde tevhid, na't, miraciye ve eserin sebeb-i tanzimi; konunun işlendiği bölümde asıl hikâye; bitiş bölümünde ise şairin kendini övmesi ve şiirinin hususiyetleri hakkında bilgi vermesi, insanların şiire bakışı, dua ve hamd yer almaktadır.

Refî’, Şeyh Gâlib’in kaleme aldığı Hüsn ü Aşk’ı takdir etmekle birlikte Gâlib’in eleştirdiği Hayrâbâd’ın “nev-îcâd”, “pâk” ve “munsıflar elinde muteber” olduğunu belirtir. Cân u Cânan’ın “Sebeb-i Tanzîm-i În Manzûme-i Ra’nâ” kısmında Nâbî’yi (d. 1052/1642 - ö. 1124/1712) kınanmaktan kurtarmak, Gâlib’in “beş beytine bir nazire söyle” iddiasına karşılık vermek ve adını kalıcı kılmak amacıyla eserini kaleme aldığını ifade eder.

Eserin konusu özetle şöyledir: Araplarda Benî Derd isimli bir kabile vardır. Bu kabilede türlü olumsuzlukların yaşandığı bir gece Cân ve Cânân adlı iki çocuk dünyaya gelir. Kabile reisleri bu iki çocuğu birbiriyle nişanlandırır. Cân ve Cânân eğitim çağına geldiklerinde Cezbe mektebine gider, Şeyh-i Meczûb’dan ders görürler. Mektepte birbirilerine aşık olan Cân ve Cânân’ın önünde Hayret isimli bir engel vardır. Cân, Hayret dolayısıyla Cânân’dan bir müddet ayrı kalır. Bu süreçte Hüdâ aracılığıyla Cânân’la mektuplaşırlar. Cânân’ın dadısı Şerm, ayrılıktan ızdırap çeken Cânân’a öğütler verir ve üzülmemesini telkin eder. Cân, lalası Cehd’in teşvikiyle Cânân’ı kabilesinden istemeye karar verir. Kabile büyükleri Cân’ın bu isteğiyle alay eder ve ona Lâmekân şehrine gitmesi ve buradan Âb-ı Hızr’ı getirmesini şart koşarlar. Cân tehlikeli bir yolculuğu göze alarak bu şartı kabul eder ve yolculuk sırasında çeşitli belalarla sınanır. Zâtülaceb kalesine hapsedilir ancak buradan İhlas oku ve Sıdk yayı sayesinde kurtulur. Bir gün Cân vuslat sabahına uyanır. Karşılaştığı nur yüzlü Pîr’den Lâmekân şehrine gidecekleri müjdesini alır, birlikte cennet misali bir yere gelirler. Cân’ın hürmetle karşılandığı bu yerde gizli sırlar açığa çıkar, perdeler kaldırılır ve Cân vuslata erer.

Cân u Cânân’ın bilinen beş nüshası vardır. Bu nüshalardan üçü İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi'nde (TY. 3015, 4311, 5712), biri Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde (Hazine Bölümü, nr. 300), bir diğeri ise Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Esad Efendi Bölümü, nr. 3417) bulunmaktadır. Eser üzerine bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (Üstüner 1998). Cân u Cânân, tenkitli metin olarak yayımlanmış (Öztoprak 2000; Üstüner 2003) ve günümüz Türkçesine aktarılmıştır (Üstüner 2020).

Şairin biyografisi için bk. “Refî’-i Âmidî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/refii-amidi