Muhammed Avfî’nin (ö. 629/1232?), Delhi Türk Sultanı İltutmuş’un (ö. 633/1235-36) veziri Nizâmülmülk Muhammed b. Ebû Sa’d el-Cüneydî’ye sunduğu aynı adlı eserinin tercümesi. Sâlih Çelebi (d. 910/1504-05 – ö. 1 Rebiülevvel 973/26 Ekim 1565) eseri Şehzâde Bayezid’in (d. 932/1525-26 – ö. 15 Muharrem 969/25 Eylül 1561) emriyle Türkçeye çevirmiştir. Toplam 1848 mensur hikâyenin bulunduğu eser İran’ın efsânevî tarihinden, destanî-mitolojik kahramanlarından, dinî, tarihî olaylardan bahsetmektedir. Âşık Çelebi’nin (d. 926/1519-20 – ö. 979/1571-72) ifadesine göre Sâlih Çelebi bu eseri tercüme ederken hiç müsvedde kullanmamıştır (Kılıç 2010: 1270-1272). Sâlih Çelebi eseri tercümeye Ramazan 963/Temmuz-Ağustos 1556’da başlamış, üçüncü cildinin tercümesini Ramazan 964/Haziran-Temmuz 1557’de, dördüncü cildinin tercümesini de Muharrem 965/Ekim-Kasım 1557’de tamamlamıştır. Bir başka deyişle Çelebi bu büyük eserini 15 ay gibi kısa bir zamanda ortaya çıkarmıştır (Bülbül 2017: 16).

Eserin 3 ve 4. ciltlerinin yer aldığı Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, Nu: 3167 nüshasının 168b ve 347b arasında farklı bir Cevâmi’ü’l-Hikâyât ve Levâmi’ü’r-Rivâyât Tercümesi bulunmaktadır. Oldukça edebî bir üslupla yapılan bu tercüme Bahâyî Efendi (ö. 996/1587-88) olarak tanınan Abdullah bin Lutfullah bin Muhammed bin Bahâüddin’e aittir. Bahâyî Efendi bu tercümesine Ramazan 972/Nisan-Mayıs 1565’te başlamış ve Muharrem 973/Temmuz-Ağustos 1565’te çeviriyi tamamlamıştır (Bülbül 2018b: 286).

Oldukça hacimli bir hikâye külliyatı olan eser, tarihten edebiyata, tıptan coğrafyaya kadar çok zengin bir içeriğe sahip olması dolayısıyla bazen bir ansiklopedi, bazen bir menakıpname, bazen tıbbî bilgiler kitabı, bazen bir siyasetname, bazen bir dua kitabı, bazen de hoşça zaman geçirmeye yarayacak bir mecmua özelliği taşımaktadır.

Metinde “Cevâmi’ü’l-Hikâyât”, “Câmi’ü’l-Hikâyât” ve “Cevâmi’ü’l-Hikâyât ve Levâmi’ü’r-Rivâyât” gibi değişik şekillerde anılan eser temel olarak 4 kısımdan ve her kısımda 25 olmak üzere toplam 100 bâbtan müteşekkildir. Her bâbın ayrı ayrı isimlendirildiği eserde ihtiyaca göre ara başlıklar da bulunmaktadır. Eserde ana hedef okuyucuya hikâye anlatmaktır. Ancak ara başlıkların açıldığı durumlarda okuyucunun tarihî bir olay, hükümdar, kişi, hayvan, millet ya da coğrafyalar hakkında bilgilendirildiği de görülmektedir. Bu durumlara bağlı olarak müellifin/mütercimin bazen bir tarihçi, bazen bir gezgin, bazen bir antropolog, bazen de bir tıpçı edasıyla okuyucunun karşısına çıktığı gözlenmektedir.

Eserde yer alan hikâyeler, altında yer aldıkları bâbın başlığına uygun olarak tasnif edilmiş birbirinden bağımsız müstakil hikâyeler olarak karşımıza çıkmaktadır. Eserde bâblara verilen başlıklar bir anlamda eserin o bâbla ilgili tezini okuyucuya iletmektedir. Başlıktan sonra söylenen ve hikâyelerin başlangıcına kadar devam eden ifadeler başlığın ortaya koyduğu tezin biraz daha genellenmesi, sorunun temel problemlerinin ortaya konması şeklinde kendini göstermektedir. Bâbta yer alan tüm hikâyeler de bâbın başlangıcında yer alan bu tez ya da tezlerin ıspatı/tanığı niteliğindedir. Sergilenen bu tavır eserin başından sonuna bu şekilde devam edip gitmektedir. Diğer yandan bâblarda savunulacak tezin ortaya konduğu bu başlangıç kısımlarında izlenen düzenli bir sistematik de göze çarpmaktadır. Bu sistematiğe göre müellif/ mütercim ortaya koyduğu konuyla ilgili bir Kur’an ayeti varsa bunu ifade etmekte, hadis varsa bu hadisi vermekte, varsa konuyla ilgili atasözü, deyim ya da kelam-ı kibarları ortaya koymaktadır. Bu sistematik eserin başından sonuna değişmez, ancak müellif/mütercimin elinde bu üçlüden biri ya da ikisi ile ilgili bir veri yoksa diğer delil söylenerek yetinilir. Her üçüyle ilgili elde bir veri yoksa, müellif/mütercim konuyla ilgili kendi sözleriyle yetinerek tezini ortaya koymaya çalışır.

Eserin bölümlerine bakıldığında birinci kısmın, iktidar sahiplerinin devlet yönetimi sırasında ihtiyaç duyduğu/duyabileceği nitelik, bilgi, yetenek ve tecrübeleri ortaya koyduğu görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında eserin birinci bölümünün bir siyaset-name niteliği taşıdığı, devlet yöneticilerine nasihat verme amacı güttüğü söylenebilir. Birinci bölüm Allah’ın büyüklüğünün anlatıldığı bâb ile başlamakta, kıvrak zekaya sahip kimselerin ortaya koyduğu güzel işlerin anlatıldığı bâb ile sona ermektedir. Bu kısmın en hacimli bâbı “Mülûk-i Arab u Acem Zikrindedür” başlığını taşıyan Dördüncü Bâbı’dır. Daha çok bir İran tarihi görünümüne sahip olan bu bâb Taberî Tarihi’nden özetlenerek esere monte edilmiştir. Bu bâb da dört bölüm üzerine bina edilmiştir. Birinci Kısım’da İran’da hüküm sürmüş olan Keyûmers’ten İskender’e kadar gelip geçen hükümdarlar, İkinci Kısım’da Mülûk-i Tavâyif dönemi ile Eşkânîler dönemi, Üçüncü Kısım’da Sâsânîler dönemi, Dördüncü Kısım’da Rûm, Türk, Çin, Arab ve Hind hükümdarlarının ünlüleri anlatılmıştır. Bu bölümde ayrıca dört halife döneminden başlamak üzere Emevî ve Abbasî halifeleri dönemi de ele alınmıştır. Bu tarihî anlatımların dışında bu kısımda adalet ve âdil padişahlar, hükümdarların uyguladığı siyasetler, feraset ve zeka sahibi kimselerin ortaya koyduğu güzel işler, vezirlerin devlet yönetiminde oynadığı roller, bir yöneticinin büyük âlimlere sahip olmasının getireceği avantajlar vb. devleti yönetenlerin bilmesi gereken bilgileri ya da sahip olması gereken hasletleri içermektedir.

Eserin ikinci kısmı genel olarak tüm insanlarda bulunması gereken iyi hasletleri ortaya koymaya çalışmaktadır. Bu yönüyle ele alındığında eserin, bu bölümde insan olma erdemlerini ön plana çıkardığı görülmektedir. Haddizatında bu bölümde anlatılan hususlar belirli bir inanç, millet, zümre ya da gruba mensup insanlara değil, genel olarak insanlığa teşmil edilen hal ya da durumlardır. Bu kısımda işlenen konular hayâ, tevazu, affetmek, yumuşak huylu olmak, yüce gönüllü olmak, edep, şefkat, merhamet, cömertlik, misafire ikram, ahde vefa, sır saklamak vb. hemen her toplumda öncelenen tavır ve davranışları içermektedir.

Eserin üçüncü bölümünde yine genel olarak tüm insanları ilgilendiren temel hususlar ele alınmıştır. Ancak bu kısımda daha çok bir insanda olmaması gereken hal ve durumlar üzerinde durulmuş; hasetlik, hırs, tamahkarlık, yalancılık, hırsızlık, yol kesicilik, yalancı peygamberlik, câhillik, zâlimlik, israf gibi hemen hiçbir toplumda kabul görmeyen tavır ve davranışlar işlenmiştir.

Eserin dördüncü ve son bölümü belirli bir konu etrafında toplanmamıştır. Bu bölüm daha çok bir ansiklopedi görünümündedir. Sanki müellif ilk üç kısma koyamadığı hikayeleri bu bölümde değerlendirmiştir. Bu kısımda hükümdarlara hizmet etmenin usulleri, hükümdarlara hizmet etmenin zorluğu, dua etmenin önemi ve duaların tesir ettiği çeşitli olaylar, fal tutmanın hükmü, büyük belalara düşmüşken kurtulan kimselerin hikâyeleri, aşk belasına düşerek murada eremeyenler, aşk belasına düşmüşken murada erenler, garip yaratıklar, memleketler ve yollar, Rûm, Habeş ve Hind ülkeleri, tuhaf ve acayip binalar, tuhaf ve acayip hayvanlar, tuhaf ve acayip kuşlar, mizah vb. birbiriyle bazen ilgili bazen de çok ilgisiz konular ele alınmıştır.

Eser, Tuncay Bülbül tarafından yayımlanmıştır (Bülbül 2017).

Yazarın biyografisi için bk. “Sâlih Çelebi, Celâl-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/gubari-abdurrahman-efendi. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/salih-celebi-celalzade http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/salih-celebi-celalzade