Müellifin ibâdet, aile hayatı ve sosyal hayatla ilgili tasavvufî ahlâka dâir fazîletleri anlattığı, ilmihâl tarzında Arapça kaleme aldığı eseri. Eser ortalama otuz kırk varak civarında; yazma nüshaları en çok ve en yaygın olan risâledir. Bu madde için Köprülü Kütüphanesi Fazıl Ahmed Paşa 1583/3 numarada kayıtlı istinsah (h.1016, vr. 37) esas alınmıştır. Câmiu’l-fazâil üç bölümden oluşur:

Birinci Bölüm

Bu bölümde ilim, amel ve muâmelâtın fazîletleri başlığı altında genel anlamda insanlara, özel olarak Müslümanlara ait fazîletlere yer verilir. İlmin, öğrenme ve öğretmenin; namaz, oruç, zekât ve hac gibi ibâdet ve amellerin fazîletleri anlatılır. Ardından insanın sosyal hayatta hak ve sorumlulukları konusuna; nikahın fazîletlerine, karı-kocanın birbirlerine karşı hak ve vazîfelerine dikkat çekilir. Aile içinde anne babanın evladına; evladın anne babasına karşı hak, sorumluluk ve görevleri ile akrabaların, komşuların, diğer insanlar ile hayvanların haklarından bahsedilir. Kamuya ait haklardan söz edilirken dilin afetleri, yalan, gıybet, nemîme ve benzeri ahlâkî zaafların çirkinliği anlatılır.

İkinci Bölüm

Nefsin kötü huyları ve bunların ıslah yolları gösterilir. Önce tevazuun fazîleti; kibir ve ucbun çirkinliği anlatılır. Ardından ihlasın fazîleti ile riyanın çirkinliği ifade edilir. Üçüncü olarak ilim ve yumuşaklığın fazîleti ile öfkenin çirkinliği konusu değerlendirilir. Dördüncü olarak sevmenin fazîleti ile hased ve kıskançlığın kötülüğünden bahsedilir. Beşinci olarak kanaatin fazîleti ile hırsın çirkinliğine yer verilir. Son olarak da hubb-i riyâset, makam ve şöhret düşkünlüğünün âfetleri ile sıradan ve vasıflı bir insan olmanın fazîletlerine dikkat çekilir.

Üçüncü Bölüm

Nefsi tanıdıktan sonra ilâhî marifet ve tevhîde ermenin yolları anlatılır. Bunun için gönlün ısındığı kâmil bir şeyhe bağlanmaya, tevbe ve inabeyle Hakk’a yönelmeye ve sünnete uymaya ihtimama vurgu yapılır. Ehl-i dünyaya yaltaklanmadan, açlık ve az yemeye özen göstermenin, sükût ve az konuşmayı ihtiyar etmenin, zikr-i ilâhî ile meşgul olmanın, halvete devam ile gördüğü rüya ve vakıasını başkasına söylememenin gerekliliği üzerinde durulur. Önce ilâhî marifetin fazîleti ardından tevhîd-i ilâhînin fazîleti anlatılır. Sülûk sırasında tevhîd zikrinin kalbe tesîri konusuna vurgu yapılır.

Eser tertip muhteva ve uslûbu itibariyle Gazzâlî’nin İhyâü ulûmi’d-dîn adlı eserini andırır, hatta onun bir özetidir denilebilir. Müellif ilme, amellere ve muâmelâta ait fazîletleri İhyâ’dan özetleyerek almıştır. İki eser yan yana konup karşılaştırıldığında bu durum bariz olarak ortaya çıkmaktadır. Eserdeki diğer fazîlet konuları da genellikle İhyâ kaynaklı olarak anlatılmıştır. Müellif yazar adı belirtmeden Muhtasâru’l-ihyâ adlı bir eserden yararlandığını ifade eder. Ancak İhyâ’nın pek çok muhtasarı bulunduğundan bunun hangi müellife ait olduğunu kestirmek zordur.

Eserin ikinci derecede önemli kaynağı Şehâbeddin es-Sühreverdî’nin Avârifü’l-maârif'idir. Tasavvufî ve fıkhî konularda müellif ayrıca Ebû Tâlib el-Mekkî’nin Kutü’l-kulûb adlı eserinden yararlandığını belirtmektedir.

Câmiu’l-fazâil, Hüdâyî’nin mürîdlerinden M. Muizzüddin Celvetî tarafından tercüme edilmiştir. Tercüme nüshalar Süleymaniye-Mihrişah Sultân 253; H. Selimağa – Hüdâyî 593 numarada bulunmaktadır. Câmiu’l-fazâil müellifin Miftâhü’s-salât adlı eseriyle birlikte İlim-Amel Seyr u Sülûk ünvanıyla H. Kâmil Yılmaz tarafından tercüme edilerek neşredilmiştir (İstanbul 1988, 2005).

Nüshaları

Murat Molla Ktp. 1341/1 (h. 1011); Bayezid Veliyyüddin Efendi 1879, 1912, 1915; Süleymaniye Aşir Efendi 450/10; Süleymaniye Reşid Efendi 1063; Süleymaniye Şehid Ali Paşa 1359; Süleymaniye Es’ad Efendi 1654/1, 3341/18, 3789/3, Süleymaniye Hacı Mahmud Efendi 1904; Süleymaniye Hacı Beşir Ağa 653/2; Süleymaniye Hâlet Efendi 821/9; Süleymaniye H. Hayri Abdullah Efendi 143; Süleymaniye H. Hüsnüpaşa 707/1; Süleymaniye Hekimoğlu Ali Paşa 450; Süleymaniye İbrahim Efendi 460/1; Süleymaniye Kasîdecizâde 347/m; Süleymaniye Lala İsmail 207/1; Süleymaniye Lâleli 1355/1; Süleymaniye Pertevpaşa 238/1, 622/2; Süleymaniye Düğümlü Baba 272; İ.Ü. Ktp. A.y. 260, 1562/1, 2866/1, 4019, 5831, 5845; Köprülü Ktp. Mehmed Asım Bey 102/2; Köprülü Ktp. Fazıl Ahmed Paşa 1583/3; Bâyezid 3792, 8003/2; Hacı Selim Ağa Hüdâyî 259, 264, 270/1, 593; Bursa İnebey Yazma Eser Ktp. Câmii Kebîr (Ulu Cami) 175/1, 1750/2; Bursa-Haraççıoğlu 856/2; Bursa-Orhan 862; Bursa Genel 1463; Atıf Efendi 1138; Kastamonu Yazma Eserler Ktp. KHK 369/16.

Müellifin biyografisi için bk. “Hüdâyî, Azîz Mahmûd”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hudayi-aziz-mahmud