Halvetiyye tarîkatının Ahmediyye kolunun kurucusu Yiğitbaşı Velî Ahmed Şemseddîn-i Marmaravî’nin yazdığı ilk ve en hacimli eseri. Câmi‘u’l-Esrâr, 825 beyitten oluşan bir manzûmedir. Sonunda, 944/1537-1538 tarihinde müstensih tarafından eklenmiş 12 beyitlik bölüm bulunmaktadır (Ögke 2001a: 51-58, Akkuş 2009: 15). Genel olarak mesnevî nazım şekliyle ve aruz vezninin Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün kalıbıyla yazılmış olmakla birlikte, nefsin yedi mertebesinin anlatıldığı bölümlerdeki nefsin ilk dört mertebesi kasîde tarzında ve mefâîlün / mefâîlün / feûlün (veya mefâîlün) veznindedir. Nefsin son üç mertebesini anlattığı bölümler ise murabba biçiminde 9, 9 ve 8 bend olarak yazılmıştır.

Câmi‘u’l-Esrâr, dinî edebiyatımızın nazım türlerinden olan Tevhid’le başlar (1-24. beyitler). Bunu takip eden Münâcât’ın (25-39) ardından, mürşid-i kâmilden tâlibin gönlüne mâyenin (Hakîkat-i Muhammediyye mayası / zikir telkîni) intikali anlatılır (40-71). Hz. Peygamber’e Nât ise 72-117. beyitler arasındadır. 130. beyitten itibaren kendi tarîkat silsilesini anlattıktan sonra, Câmi‘u’l-Esrâr’ın telif sebebi hakkında Marmaravî, kendi seyr ü sülûkünü ve bir mürîdin nefsini terbiye ederek nefsin yedi mertebesini aşmak için çıktığı bu mânevî yolculuk sırasında yaşadığı halleri açıklamak için bu eseri yazdığını belirtir. Eserinin ismini, 178. beyitte: “Bu kitâbın Câmi‘u’l-Esrâr denildi ismine / Cümle emsâli muvâfıkdır şerîat kısmına” diyerek kaydeder. 152. beyitte de kendi ismini ve künyesini şöyle verir: “Saruhânî ibn-i Îsâ derviş Ahmed ismimiz / Marmara’da vâki‘ olmuş mevlidimiz cismimiz”.

Câmi‘u’l-Esrâr’ın en önemli yönlerinden biri de Marmaravî’nin yaşadığı dönemde Anadolu sahasında ve İslâm coğrafyasında var olan tarîkatların hangilerinin hak, hangilerinin bâtıl (doğru yoldan çıkmış) olduklarını anlattığı (180-234. beyitler) bölümdür. Burada bâtıl yolları Hulûliyye, Hurûfîlik, İttihâdiyye, Vücûdiyye (Panteizm), Beşik şeyhliğini sürdürenler, Vefat etmiş şeyhleri mürşid edinenler, Mehdîlik ve Kutupluk iddiasında bulunanlar ve Mutasavvıfları Mülhid sayanlar olmak üzere 8 kısımda, sapkınlığa düştükleri yönleriyle birlikte anlatır. Bu kısım, Marmaravî’nin, dönemin Osmanlı sultanı II. Bâyezid tarafından Manisa’dan pâyitahta / İstanbul’a davet edilerek verilen ve kendisinin “Yiğitbaşı Velî” unvanını almasına sebep olan görevin sonuç raporunun özeti mahiyetindedir. Saydığı bu sekiz gruptan sonra Marmaravî, ehl-i sünnet ve’l-cemaat çizgisindeki Hak tarîkatların niteliklerini anlatır.

Eserde ayrıca şu konular açıklanmıştır: Vâcibü’l-Vücûd olan Cenâb-ı Hakk’ın varlığı ve birliği; mümkinâtın yaratılması; görünür dünya, berzah ve esrâr âlemleri; kabir hayatı ve haşir; ashâb-ı yemîn ve şimâl; insan bedenine ruhun üflenmesi; arş, kürsî ve ferş; insanoğlunun İslâm fıtratı üzere yaratılması ve daha sonra saîd veya şakî olması; nefs ve ruh; nefsin mertebeleri olan emmâre, levvâme, mülhime, mutmainne, râzıye, marzıyye ve sâfiye. Nefsin mertebelerine göre rüya tâbirlerinin anlatıldığı bölümle eser sona ermektedir.

28 elyazması nüshası bulunan Câmi‘u’l-Esrâr, eserin müellifinin hayatı, eserleri ve tasavvufî görüşleri üzerine Ahmet Ögke (2001a: 355-426) tarafından doktora tezi hazırlanmış ve çalışma yayınlamıştır.

Müellifin biyografisi için bk. "Şemseddîn Marmaravî, Ahmed, Yiğitbaşı Velî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semseddin-marmaravi-ahmed-yigitbasi