Muhammed-i Lâhîcî’nin (ö. 912/1506-1507) Mefâtîhu’l-İ‘câz fî Şerhi Gülşen-i Râz adlı Farsça eserinin kısaltma ve eklemelerle Osmanlı Türkçesine tercümesidir. Eserin telif tarihi 1045/1635 olup, 181 varaktır. Şebüsterî’nin Gülşen-i Râz adlı eseri, vahdet-i vücudun temel boyutlarını veciz bir üslupla ortaya koymaktadır. Eserin klasik İslâm düşüncesi ve özellikle tasavvuf edebiyatındaki tesiri sürekli olmuştur. Özellikle Osmanlı topraklarında olmak üzere dünyada çok rağbet gören, üzerine şerhler yazılan, manzûm ve mensûr tercümeleri yapılan önemli eserlerin başında gelir. Gülşen-i Râz üzerine yapılmış otuz beşten fazla şerh tespit edilmiştir. Ahmet Avni Konuk da, Lâhîcî’nin şerhinden faydalanarak Gülşen-i Râz’ın 157 beytini şerhetmiş, ancak tamamlayamamıştır. (Mahmûd-ı Şebisterî 2007; 2011) Gülşen-i Râz şerhleri arasında, Şemsüddin Muhammed-i Lâhîcî’nin Mefâtîhu’l-İ‘câz fî Şerhi Gülşen-i Râz (telifi: 877/1472) adlı Farsça eseri, en dikkate değer şerh olarak kabul edilmektedir. Müellif, eserini dönemin ünlü mutasavvıfı Abdurrahmân-ı Câmî’ye (ö. 898/1492) göndermiş, o da yazdığı bir rubâî ile takdirlerini bildirmiştir (Kurtuluş 1996).

Hulvî, kendini mütercim ve şârih; eserini de bir şerhin tercümesi ve Türkçe yazılmış şerh diye tanımlamaktadır (Câm-ı Dil-nüvâz. vr. 181ab). Eserin giriş kısmındaki “Lâhîcî Şerh’in görüp … Türkî lisânıyla tebyîn ü terkîn itdüm” (vr. 3b) ifadesi; bu kitabın, salt bir tercüme olmadığını, eklemeler ve çıkarmalar ile te’lif edildiğini göstermektedir. Eser; mukaddime, şerh metni ve hâtime olmak üzere üç bölümden meydana gelmektedir. Müellif, Lâhîcî’nin mukaddimesini çıkarıp kendi mukaddimesini yazmıştır. Eserde iki hâtime vardır, biri asıl şerhe aittir, diğer tek paragraflık son bölüm ise Hulvî’nin hâtimesidir. Allah’a hamd, peygamberine salat ve selam, dört halifeye övgülerde bulunduğu, dönemin Osmanlı sultanlarından IV. Murad, I. Ahmed’in adlarını andığı giriş bölümünde, Hulvî; çalışmasını zamanın vezirlerinden Bayram Paşa’ya (ö. 1632) ihdâ etmekte ve Halvetî Sünbülî büyüklerinden Necmüddîn ve Necîbüddîn Hasan Efendilere muhabbetlerini sunmaktadır. Câm-ı Dil-nüvâz’ın şerh kısmında ilk yetmiş üç beyit mukaddimeyi, son dokuz (996-1004) beyit ise hâtimeyi oluşturur. Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden çokça şiir alıntılayan Lahîcî’nin aksine, Hulvî sadece Mesnevî’deki "Fil Hikâyesi"ni Türkçe tercümesiyle almıştır, o da Lâhîcî şerhinde bulunmamaktadır. Hulvî’nin şerhinde yer verilen "Cüneyd-i Bağdâdî ve İbrahim-i Edhem hikâyesi" de Lâhîcî’nin eserinde yoktur. Hulvî’nin başka bir özelliği, Lâhîcî’nin bir beytin şerhinde verdiği bilgileri başka bir beyitte kullanmasıdır. Eserlerin farklılığı, şerhedilen beyitlerde de görülmektedir. Hulvî’nin eserinde şerhedilen beyitlerin sayısı 1004 iken, Lâhîcî’nin şerhindeki beyitlerin sayısı 1006’dır. İki eserdeki beyitlerin sıralaması birbirine uymamakta, kaynak ve tercüme eserdeki beyitlerin metinlerinde de farklılıklar bulunmaktadır. Câm-ı Dil-nüvâz’da, Lâhîcî şerhinde bulunmayan fazladan beyitler şerhedilmiştir. Müellif, eserinin hâtimesinde çalışmasının amacını, tevhîd-i ilâhîye talip olanlar için Gülşen-i Râz’ın anlaşılmasını kolaylaştırmak olarak belirlemiştir.

Hulvî şerhi üzerine bugüne kadar yapılmış iki çalışma tespit edilmiştir. Biri yazma metniyle çevriyazısını ihtiva eden Câm-ı Dil-nüvâz: Gülşen-i Râz Şerhi (Hulvî 2011) adlı çalışma, diğeri bir yüksek lisans tez çalışmasıdır. (Arefeoğlu 2005). 7

Yazarın biyografisi için bk. “Hulvî, Şeyh Cemâleddîn Mahmûd Hulvî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hulvi-seyh-cemaleddin-mahmud-hulvi