Halit Ziya Uşaklıgil’in Servet-i Fünun dönemine ait olan ve üçlü aşk hikayesiyle kurgulanan üçüncü romanı. Eser, yazarın İzmir dönemi eserlerinden biri olarak anılmakta olup yazarın arkadaşı Tevfik Nevzat’la birlikte çıkardıkları Hizmet gazetesinde (nr.400-450, 15 Teşrinisani 1890-19 Mayıs 1891) tefrika edilmiş, 1892’de kitap haline getirilmiş, 1896’da eski yazıyla ikinci baskısı yapılmıştır. 1943’te Halit Ziya tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır. Servet-i Fünun döneminin roman ve hikaye tekniği bakımından öncü ismi Halit Ziya’nın bu esere kadar biri yarım kalmış beş uzun hikayesi ve iki adet de romanı bulunmaktadır. Yazarının da Kırk Yıl’da belirttiği gibi eser, roman tarzının tutarlılık kazandığı bir döneme denk gelmektedir.

Bir Ölünün Defteri, yazarın tekamül dönemine denk gelen bir eser olması münasebetiyle pek çok araştırmaya da konu olmuştur. Yazarla ilgili yapılan en kapsamlı çalışmalar, Halit Ziya ile ilgili çalışmalarda öncü olan Ömer Faruk Huyugüzel’in biyografik ve antolojik nitelik taşıyan çalışmaları (Huyugüzel 2010); yazarın eserlerinde Batılılaşma yansımalarını inceleyen Zeynep Kerman’ın çalışmaları ve yazarın romancılığı üzerinde duran Olcay Önertoy’un çalışmalarıdır. Ayrıca eser üzerine yapılan çalışmaları künyeleri ile birlikte ele alan Türk Dili dergisinin özel bölümü de Bir Ölünün Defteri ile ilgili incelemelerde başvurulabilecek önemli kaynaklardandır.

Bir Ölünün Defteri, Halit Ziya’nın daha önceki romanlarında da rastladığımız üçlü aşk hikayesi temeline dayanır. Bunun yanında romanda, yazarın hayatına etki eden 93 Harbi’nin izlerine de rastlamak mümkündür. Romanın başkarakteri Osman Vecdi önce annesini sonra babasını kaybetmiş, kendisinde oluşan boşluk hissini babasını yitirmiş olan Nigâr’da doldurmaya çalışmıştır. Nigâr’ın Hüsam’la evlenmesi üzerine Vecdi aradan çekilmiş, dolduramadığı yoksunluk hissiyle hayata tamamen sırt çevirmiştir. Gönüllü olarak bir savaşa katılır fakat ölmez. Döndüğünde ise sağlığını korumak için alınması gereken her türlü tedbiri hiçe sayarak kendini ölüme bırakır. Ölümünden kısa bir süre önce Hüsam’ı yanına çağırarak ona bir hatıra defteri verir. Okuyucu, romanın kurgusunu bu defterden öğrenecektir.   

Roman teknik açıdan Fransız realist ve naturalistlerinden izler taşır. Teknik olarak olay örgüsü sondan başlar ve bir daire şeklinde ilerleyerek başa döner. Romanın Hüsam’a teslim edilmiş bir hatıra defterinden aktarılması, okurla yazar arasındaki mesafeyi görünmez kılmış ve eserin gerçekçiliğine katkı sağlamıştır. Yazar bu teknikle kendini eserden soyutlamıştır. Eserde ruh tahlillerine önem verilmesi ve karakterlerin derinliği de romanın realist yönünü güçlendirmiştir. Öte yandan dış görünüş, kıyafet ve mekan tasvirlerinin zayıf olması romana yöneltilen bir eleştiridir.

Bir Ölünün Defteri’nde, Servet-i Fünun döneminin karakteristik özelliklerinden pek çoğuna rastlamak mümkündür. Osman Vecdi’de ebeveynlerinin kaybından oluşan derin yoksunluk hissi, sahip olamadıklarından dolayı meydana gelen sukutuhayal, Vecdi’nin hayattan vazgeçmesiyle görünür hale gelen kaçış teması, Osman Vecdi’nin marazi ve zayıf yapısı dönemin ruhunun esere kattığı temel izleklerdir. Halit Ziya’nın hemen her romanında karşımıza çıkan kaderciliğe dayalı derin karamsarlık da bu romanın hakim ruh halini yansıtmaktadır.

Halit Ziya bu romanıyla bilhassa üslup ve teknik bakımdan olgunluk dönemine girdiğinin haberini vermiştir. Yazarın kendisi dahi romanın kaynağının tahlil edilmesinin zor olduğunu söylemektedir. Bir Ölünün Defteri’nin daha evvel de bahsedildiği üzere yeni bir teknikle yazılmış olması, olay örgüsünün okuyucuya farklı bir tarzda sunulması ve romanda yer alan ana izlekler; bu romanı Servet-i Fünun dönemini ve Halit Ziya Uşaklıgil’i temsil noktasında önemli bir yere taşır.

Yazarın biyografisi için bk. "Halit Ziya Uşaklıgil". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/usakligil-halit-ziya