Beng (esrar) ile Bâde (şarap)’nin mücadelesini anlatan münazara tarzında yazılmış sembolik mesnevi. Eserin, ithaf edildiği Şah İsmail’in Bağdat’ı ele geçirmesi ve tahtta kaldığı süre göz önüne alındığında 1508-1524 yılları arasında yazıldığı tahmin edilmektedir. “Fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün” vezninde kaleme alınan mesnevi, 444 beyitten meydana gelmektedir. Mukaddimede Şah İsmail övgüsünü içeren 35 beyitlik bir kısım da vardır. Mesnevinin son altı beyti ise hatime kısmına ayrılmıştır. 

Eserin konusu şu şekilde özetlenebilir: Bir bahar günü Bâde, içki meclisinde Arak (rakı), Boza ve Nebiz (hurma şarabı) adlı arkadaşlarıyla eğlenirken içkinin etkisiyle herkesten üstün olduğunu, diğer insanların kendisine hizmet etmeleri gerektiğini iddia eder. Saki ise, bir başka mecliste sufi görünüşlü Beng’e rastladığını ve onun da aynı iddiada bulunduğunu söyler. Bu duruma çok öfkelenen Bâde, Boza’yı Beng’in meclisine elçi olarak gönderir. Hikmetle ilgili sohbetlerin yapıldığı bu mecliste Boza’nın patavatsız konuşmaları Beng’i kızdırır. Fakat elçi olmasının hatırına onu bağışlar. Boza, Beng’in konuşmalarından etkilenerek Bâde’nin meclisinden ayrılir ve daimi olarak Beng’in meclisine katılır. Beng, Bâde ile aralarındaki bu rekabet karşısında nasıl bir tutum takınması gerektiği konusunda arkadaşlarının fikrini sorar. Berş, mücadele etmeksizin başka diyarlara gitmeyi, Müferrih Macun orta yolu bularak işi tatlıya bağlamayı önerir. Beng, ikna olmaz ve Müferrih Macun’u elçi olarak Bâde’ye göndermeye karar verir. Bâde, Beng’in elçisini dinledikten sonra tek yolun savaşmak olduğuna karar verir ve iki taraf arasında bir savaş çıkar. Boza gibi Müferrih Macun da saf değiştirir ve Bâde’nin yanında yer alır. Bâde savaşı kazanır, savaş sonunda esir düşen Beng ve arkadaşlarını ise azat eder.

Beng ü Bâde, araştırmacılarca afyon ve şarabın zararlarına dikkat çeken (Alpay 1972: 105-108), insanın ruhu ile bedensel arzularının çatışmasını simgeleyen (Uluçay 1993:29), aynı zamanda mistik (İbrahim Işkî 1338: 19; Vanlıoğlu: 199-200) ve tarihî kişiliklere göndermeleri olan sembolik bir eser (Péri 2020: 229) olarak değerlendirilmiştir. Onun simgesel bir dili olduğu görüşü yaygın bir şekilde kabul görmüştür. Ancak bu konuda da kahramanların kimi simgelediği tartışmalıdır. En yaygın görüş, ilk defa Tahir Olgun tarafından dillendirilen Bâde’nin Şah İsmail’i, Beng’in ise II. Bâyezid (ö. 917-18/1512)’i temsil ettiğidir (Olgun 1931: 54-55; Olgun 1936: 4-13). Péri ise, Fuzûlî’nin Şah İsmail’i açıkça övdüğü bir kasidesinin olmaması sebebiyle bu iddiaya ihtiyatla yaklaşır (2020: 231). Olgun’dan esinlenen araştırmacılar, Bâde’nin Şâh İsmail’i temsil etmekle birlikte Beng’in Merv Savaşı’nda Şah İsmail’e yenilen Özbek Hanı Şeybek Han (ö. 915-16/1510)’ın simgesi olduğunu (Péri 2020: 227); Fuzûlî’nin bir dönem tebaası olduğu Müşa’şa’î hükümdarı Ali bin Muhsin (ö. 905-06/1500)’i işaret ettiğini (Dakûkî’den akt. Karahan 1996: 241) ve Yavuz Sultan Selim (ö. 926-27/1520)’i düşündürdüğünü (Sadik 1389: 21) iddia etmişlerdir. 

Beng ü Bâde, herhangi bir metnin yeniden yazımı ya da naziresi değildir. Fettâhî’nin Esrârî ve Humârî isimli eserinin Fuzûlî’nin mesnevisi için model metin olduğu Rypka’ya dayanılarak ileri sürülmüş olsa da (Köleoğlu 2002: 35), iki metin arasında nazire ilişkisini tespit eden bir çalışma henüz yapılmamıştır. Bununla beraber Beng ü Bâde’nin esinlendiği iki metin olarak, Yusuf Emirî’nin Beng ü Çağır’ı (Alpay 1972: 105-108) ve müellifi bilinmeyen Osmanlı sahasında kaleme alınmış Esrar-nâme’yi (Péri 2020: 220) anmak gerekir. Şair, Gazi Giray’ın Kahve ve Bâde adlı mesnevisinin Beng ü Bâde’ye nazire olduğu ise Peçevî’de kayıtlıdır (Köprülü 1947: 695). Beng ü Bâde’yi, dönemin hayat tarzına ışık tutan (Gibb 1999: 71), eğlenceli (Levend 1938: 143) fakat edebî açıdan başarısız bulanların yanı sıra (Gibb 1999: 71; Levend 1938: 143; Süleyman Nazif 1926: 70 ); eserin Türk edebiyatındaki başarılı münazara örneklerinden biri olduğunu savunan araştırmacılar da mevcuttur (Ünver 1991: 19; Kürkçüoğlu 1956: IV). Beng ü Bâde'nin, Fuzûlî’nin Osmanlılardan beklediği himayeyi bulamamasında etkili olduğu ileri sürülmüştür (Kürkçüoğlu 1956: VII).

Fuzûlî külliyatı içinde pek çok kez basılan Beng ü Bâde, müstakil olarak Kürkçüoğlu tarafından üç nüshasının karşılaştırılmasıyla transkripsiyonlu olarak (1955), Budak ve Kanar tarafından diliçi çevirisiyle birlikte (2017), Zülfe tarafından da tenkitli metni ve diliçi çeviri olarak yayımlanmıştır (2018). Lügal ve Rescher tarafından Almancaya çevrilen eserin (1943), Tahran’da da şimdiye kadar bilinmeyen üç yazma nüshanın karşılaştırılmasıyla bir neşri yapılmıştır (Sadik 1389/2010). Ayrıca, minyatürlü Dresden nüshası ile (Kaymaz 2016), Hindistan nüshasının tıpkıbasımı (Péri 2016) yayımlanmıştır. Eser, bir yüksek lisans tezine de konu olmuştur (Köleoğlu 2002).

Şairin biyografisi için bk. “Fuzûlî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fuzuli-mdbir