Eserden Örnekler

24. Fenn-i Sânî: Turûk-ı ifâde, bir fikri ifade içün elfaz üç tarik ile isti’mâl olunur ki birincisine "hakikat", ikincisine “mecâz” ve üçüncüsüne “kinâye” denilir.

Hakîkat, bir lafzı ma’nâ-yı hakîkîsi üzere kullanmakdır: “Hasan Efendi kâtibdir.” cümlesinde olduğu gibi. Mecâz, ma’nâ-yı hakîkîyi irâdeye mâni karînenin vücûduna mebnî elfâzın levâzım-ı ma’nâdan birinde isti’mâl edilmesidir: “Kışlada müsellah arslanlarımız var.” cümlesindeki gibi. Kinâye, ma’nâ-yı hakîkînin irâdesini mâni’ karîne bulunmamakla beraber bir lafzı levâzım-ı ma’nâdan birinde istihdâm eylemekdir. “Falânın kapısı açıkdır.” gibi. Beyanın mevzû’ı mecaz, teşbih, kinayedir. (Akın 2016: 89).

Tecâhül-i Ârifâne sanatıdır ki bilinen bir şeyi bir nükte-i latîfeye mebnî bilmemezlikden gelmedir:

Şeb midir bu ya sevâd-ı âh-ı pinhânım mıdır

Şem’-i meclis şu’le-i dâğ-ı nümâyânım mıdır

beytindeki gibi.

Berâ’at-i istihlâl sanatıdır ki fâtiha-i kelâmda mevzu-ı bahsi îmâ eden elfâz bulundurmakdır. Mebâni'l-İnşâ’nın dîbâcesinden me’hûz olan şu: “Elfâz u mebânî-i salât u selâm ol meşîme-i belâgat ve sadefçe-i le’âlî-i fesâhat olan hâtime-i risâle-i risâlet hazretlerinin..." ibaresi gibi.

Telmîh sanatıdır ki bir beyitde, yahud bir fıkrada bir kıssaya, yahud bir mesel-i meşhûra işâret olunmakdır. Fehîm'in:

Bize arz-ı cemâl etmez mi Belkıs-ı emel âhir

Fehîmâ hâtem-i dâğ-ı muhabetle Süleymân'ız

beytindeki gibi.  (Akın 2016: 104).