Abdülkâdir Geylânî’nin menkıbelerini ihtiva eden Behcetü’l-Esrâr ve Ma’denü’l-Envâr adlı Arapça eserin tercümesi. 

Behcetü’l-Esrâr, Abdülkâdir Geylânî’nin hayatı, menkıbeleri ve sözleri hakkında yazılan en muteber kaynak kabul edilmekte olup eserin asıl künyesi Behcetü’l-Esrâr ve Ma’dinü’l-Envâr fî Menâkıbi’s-Saâdeti’l-Ahyâr mine’l-Meşâyihi’l-Ebrâr’dır. Eser, kendisi de Kâdirî olan Nureddin Ebu’l-Hasan Ali b. Yusûf b. Cerîr el-Lahmî eş-Şattannûfî eş-Şâfiî (İbn Cehzam, 644-713/1247-1314) tarafından, Katip Çelebi’nin Keşfü’z-Zünûn’da yazdığına göre 660/1262’de telif edilmiştir. Abdülkâdir Geylânî hakkında yazılan ilk menakıbname olarak kaynaklar arasındaki yerini korur (Atay 2020: 25). Müellif, bu eseri Abdülkâdir Geylânî’nin “Kademî hâzihî alâ rakabeti külli veliyyillâh.” sözü hakkında yazmaya başlamış ve sonrasında bu sözün söylenip söylenmediği hakkındaki söylenti ve şüpheleri bertaraf etmek için söze şahit olan tüm zatları zikretmiştir. Devamında ise Abdülkâdir Geylânî’nin hayatını, tasavvufi görüşlerini, sözlerini ve onun hakkında diğer sufi şahsiyetlerin görüşlerini de yazarak bu eseri meydana getirmiştir (Gürer 2017: 17). Mütercim Hoca Sâdeddin Efendi’nin (ö. 1007/1599), Yavuz Sultan Selim’in nedimi olan Hasan Can Çelebi’nin oğlu olup II. Selim ve III. Murad’ın hocalığını yapmıştır.

Türk edebiyatında manzum ve mensur birkaç defa tercüme edilen bu eser (Tercümeleri için bk. Yazar 2011: Atay 2020: 25-48), XVI. yüzyılın ikinci yarısında gerek ilmî kişiliği gerekse siyasi nüfuzu ile devrinde etkili bir kişi olan Hoca Sâdeddin Efendi tarafından da Türkçeye tercüme edilmiştir. Hoca Sâdeddin nazım-nesir karışık, inşa üslubu ile kaleme aldığı dibacede, hamdele-salvele ölümünden sonra Abdülkâdir Geylânî’nin övgüsüne yer verir. Sonrasında Sultan III. Murad’ın övgüsünü yapar. Akabinde mezkur padişahın, kendisi ve oğullarından Arapça olan bu eseri Türkçeye tercüme etmelerini emrettiği bilgisini verir (Atay 2020: 36). Bu itibarla eser, padişahın emri üzerine Hoca Sadeddin’in Mehmed ve Es’ad isimli iki oğlu ile birlikte gerçekleştirdiği bir tercümedir. Tercüme Gurre-i Ramazân 1002/21 Mayıs 1594 tarihinde tamamlanmıştır. 

Hoca Sâdeddin Efendi, hamdele-salvele ve mukaddime bölümlerinde münşiyâne bir üslupla başladığı eserinin asıl kısmında sade ve külfetsiz bir üslupla devam etmektedir. Eser Hoca Sâdeddin’in diğer eserlerindeki üslubuna göre sade ve külfetsiz olsa da diğer Behcetü’l-Esrâr tercümelerine nazaran daha münşiyâne bir üslupla kaleme alınmıştır (Atay 2020: 37). Murathan Atay 4 nüshasını tespit ettiği eserin henüz bir çalışmaya konu olmadığını belirtmektedir (Atay 2020: 37-38).

Şairin biyografisi için bk. “Sa'dî, Şeyhülislam Hoca Sâdeddin Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sadi-seyhulislam-hoca-sadeddin