Cinânî’nin klasik hikâyeciliğin ilk ve en önemli örneklerinden biri olan, mensur olarak kaleme aldığı tek eseri. Sempatik ve renkli bir kişiliğe sahip olan Cinânî, aynı özelliklere sahip olan III. Murad (ö. 1595)’ın yakın çevresinde bulunan kişilerden biridir. Padişahın has meclisindeki sohbetlerde hikâyeler anlattığı anlaşılan Cinânî, meddahlarının anlattığı aynı hikâyelerden sıkılan padişahın yeni ve şimdiye kadar hiç duyulmamış hikâyeler dinleme arzusu üzerine Bedâyiü’l-Âsâr’ı kaleme almıştır. Ancak meddahlardan Eğlence’nin bir oyununa kurban giden Cinânî’nin bu eserinin kıymeti zamanında anlaşılamamıştır. Eserin hiçbir nüshasında adı geçmese de Dîvân’da bulunan bir tarih kıtasından adı ve 999/1590 yılında telif edildiği anlaşılmaktadır (Okuyucu 1994: 459).

Bedâyiü’l-Âsâr, üç fasıl halinde toplam 79 hikâyeden oluşmaktadır. Ayrıca eserin sonundaki acibe ve garibe bölümünde 20 latife yer almaktadır. Cinânî, eserini kadınların hileleri, savaş hikâyeleri ve acayip hikâyeler olarak üç kısma ayırdığını önsözde ifade eder. Ancak hikâyelerin sıralanışı tam anlamıyla bu düzene uymayıp konular birbiriyle karışabilmektedir. Eserdeki hikâyelerin bir kısmı Arap, İran ve Hint kaynaklarından alınmıştır. Bedâyiü’l-Âsâr’ı değerli kılan ise muhtevasındaki telif ve yerli hikâyelerdir. Eserde bulunan birçok hikâyede dönemin günlük hayatı, aşkları, savaşları, cinleri, büyücüleri, denizcileri, dalgıçları, mahalle esnafı, ev kadınları, şeyhleri, kadıları, imamları müezzinleri, hamamcıları, tellakları ve gündelik hayatın sıradan birçok karakteriyle dönemin yazılmamış tarihinden kesitlerinden sunmaktadır. Eserdeki hikâyelerin oldukça sağlam bir yapısı bulunmaktadır. Masalsı ve destanî özellik taşıyan hikâyeleri bir yana bırakılırsa, modern edebiyatın klasik hikâyelerlerin soyut ve hayalci oldukları şeklinde öne sürdüğü özelliklerden hiçbiri bu hikâyelerde bulunmaz. Kişiler canlı ve hayatın içinden, olaylar günlük ve herkesin başına gelebilecek türden, tasvirler canlı ve gerçekçi, mekân somut, zaman da akıp giden gerçek zamandır. Kadınlarla ilgili olan hikâyelerin çoğunda onların hileleri ve erkekleri küçük düşüren oyunları yer alır. Kadınlar, bu hilelerinde erkeklerin kadınlara olan zaafından yararlanmakta ve kendi cinsî cazibelerini bu şekilde kullanarak onlardan istediklerini elde etmektedirler. Cinânî, erkeklerin güzel kadınların ve şehvet arzularının peşinde koşarken düştükleri bazen komik bazen acıklı durumları birer ibret belgesi olarak okuyucuya nakleder. Bazen onların durumlarını ibret verecek durumda bırakır, bazen de kadın peşinde koşmaktan vazgeçtiklerini söyleyerek okuyucunun bundan ders çıkarmasını sağlar. Bedâyiü’l-Âsâr’da yer alan genel insan tiplerinden başka gerek tarihî gerekse yazarın çağdaşı olan gerçek şahsiyetlere sık rastlanmaktadır. Bu tiplerden bazıları isimleri verilerek bazıları da ismi verilmediği halde bazı ipuçlarından yola çıkılarak gerçekten yaşadığı varsayılan kişilerden oluşmaktadır Eserdeki hikâyelerde insanüstü ve insan dışı varlıklar da yer alırlar. Bu varlıklardan olan cinler birçok hikâyede önemli kahramanlardan bir halindedirler. Cinânî’nin bazı hikâyelerinde yer bulan cinlerden bir kısmı kanlı canlı birer kahraman olarak sunulur. Bu cinlerden bazıları birer dost ve arkadaş, bazıları sevgili, bazıları da kendi bildiğini okuyan düşüncesiz birer karakter olarak hikâyelerde yerlerini alır. Hikâyelerde yer alan bir tip de cadılardır. Bu cadılar genellikle sihir yardımıyla karşılarındakini etkilemeye çalışırlar. Hikâyelerde yer alan cadılar bazen bir adamı büyülerken, bazen bir savaşta sihir gücüyle düşmanla mücadele ederken bazen de büyü yardımıyla insanları etkileyip onları başka hayvanların şekline sokarken sunulur. Cadıların yanında ifritler, ejderhalar, dev yılanlar ve kuşlar, dev deniz canlıları, denizkızları gibi masalsı unsurlar da Cinânî’nin hikâyelerde kendilerine yer bulmuş olan tiplerdendir.

Bedâyiü’l-Âsâr’da bulunan hikâyelerin hemen hepsinde, olayın geçtiği yerler hayalî bile olsa mutlaka bir mekân belirtilmiştir. Bu mekânların büyük çoğunluğu ise dönemin Osmanlı coğrafyasının birer parçalarıdır. Geriye kalan diğer mekânlar ise genellikle hayalî ve daha çok efsanevî veya masal unsurlarının ön planda olduğu mekânlardır. Eserde bulunan hikâyelerin kaynakları değişiktir. Ancak yazar, sadece bir hikâye hariç hiçbir hikâyede kaynak göstermemiştir. Yazar, kaynak belirtmediği halde bazı hikayeleri aynen bazılarını da motif olarak Mevlânâ’nın Mesnevi’si, Binbir Gece Masalları ve Kırk Vezir Hikâyeleri gibi eserlerden almıştır. Kendisinden sonra yazılan eserlerde de Cinânî’nin kullandığı motiflerin tekrar edildiği görülmektedir. Nev’i-zâde Atâyî ve Süheylî gibi yazarların eserlerinde kullandığı motiflerle Cinânî’nin hikâyeleri ortaklık göstermektedir. Fakat bundan Cinânî’nin kendisinden önceki eserlerden etkilendiği veya sonraki dönemlerde yazılmış eserlerde bir etki bıraktığı gibi kesin bir yargıya ulaşmak yanıltıcı olabilir. Çünkü ne Cinânî’de ne de diğer eserlerde böyle bir ibare bulunmaktadır.

Eserin bilinen tam nüshalarına son zamanlarda tespit edilen Milli Kütüphane 06 Hk 4074 nüshası da eklenmiştir. Bunun yanında çok sayıda eksik nüsha ile çeşitli hikâye mecmualarında Bedâyiü’l-Âsâr’dan bazı hikâyelere rastlamak mümkündür. Eser üzerine Osman Ünlü (2008), Nurgül Yıldız (2009) ve Mehmet Kocakaplan (2010) tarafından üç ayrı doktora tezi yapılmıştır. Eser, Osman Ünlü (2009) ve Hasan Kavruk (2011) tarafından yayımlanmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Cinânî, Mustafa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/cinani-mustafa