Hatiboğlu adlı bir şair tarafından yazılmış mesnevi. Bahrü’l-Hakâyık, "Gerçekler denizi" anlamındadır. Anadolu Oğuz Türkçesi ürünlerinden olan Bahrü’l-Hakâyık, Türk tasavvuf edebiyatının önemli kaynaklarındandır.

Eser, mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün ölçüsüyle yazılmış mesnevidir, ancak baş kısmındaki “Der-Beyân-ı Muhammed Mustafa” başlığını taşıyan manzume ile son kısımdaki “Medh-i Kitâb” bölümü, kaside tarzında kafiyelenmiştir. 1359 beyit olan eser, 58 yapraktır. Hicri 812/ Miladi 1409'da yazılmıştır. Eserin Maraş ve Elbistan hakimi Dulkadıroğlu Nasıruddin Mehmet b. Halil Bey'e sunulduğu ifade edilir.

Eserin başında münacat, naat, dört halifenin övgüsü ve tevhit bölümleri yer almakta, arkasından çevrilme ve manzum yazılma sebeplerinin açıklandığı bir bölüm bulunmaktadır. Sekiz bölümden oluşur. Bu bölümler de kendi içlerinde bölümlere ayrılır. Birinci bölümde insanın yaratılışında kullanılan dört nesne, insanın ayrıldığı dört güruh, duyduğu dört arzu ve dört türlü hâli konu edilir. İkinci bölümün konusu, kulun Tanrı’ya ulaşacağı kırk makamdır. Üçüncü bölüm tövbe, dördüncü bölüm marifetle ilgilidir. Beşinci bölümde hakikate, altıncı bölüm ise marifete ayrılmıştır. Yedinci bölümde şeytanın, sekizinci bölümde de insanın özellikleri anlatılmıştır. Yazılış amacı, tasavvufun temel kavramları olan şeriat, tarikat, marifet ve hakikatin açıklanmasıdır. Eser, bu yönüyle on beşinci yüzyıl Batı Oğuz Türkçesinin tasavvuf dilinin anlaşılmasına yardımcı bir kaynak olarak değerlendirilebilir. Bahrü’l-Hakâyık, yazılış tarihiyle çeviride tutulan yolun açıklandığı “Tarih-i Kitâb” ile sunulan kişinin övüldüğü bölümlerden sonra yer alan hatime ile tamamlanır. Bölümlerin arasına dinî öğütler verilmekte ve aralarda bunları destekleyici içerikte ayetler ve hadisler zikredilmektedir. Tasavvufta dört ana konunun ilki olan şeriat, 31 beyitte işlenmiş, burada 14 beyitle iman konusuna da değinilmiştir. İkinci olarak tarikat ve mensupları 96 beyitte işlenmiştir. Marifet konusuna önce 38 beyitle değinilmiş, hakikat konusunun ele alındığı 28 beyitten sonra yeniden 45 beyit marifete ayrılmıştır. İçki konusunun işlendiği 21 beyitten sonra yeniden hakikat konusuna dönüldüğü ve 15 beyitle muhabbet kavmi olarak adlandırılan hakikat ehlinin anlatıldığı görülüyor. Sonra gelen 138 beyit, ölümle ilgilidir. Tekrar şeriatın işlendiği beyitlerle devam edildiği ve burada dinin hayatı düzenlemesi üzerinde durulduğu görülüyor. Burada bilim öğrenmenin dinin buyruğu olduğu, ibadet yapmanın gerekliliği, temizlik, helal, haram, evlenme gibi konulara değinilmiştir. Sonraki 46 beyitte tarikat konusuna dönülmüş; el almak, tövbe etmek, Kur’an okumak, şükretmek, sabretmek konuları işlenmiştir. Gönül, özellikle üzerinde durulan konulardandır. 32 beyitte insan anlatılmış, tekrar marifet konusuna dönülmüştür. Şeytanın anlatıldığı 90 beyitten sonra tasavvufun temel kavramları olan muhip, zahit ve arif üzerinde durulmuştur. İnsanın söz konusu edildiği 189 beyitte insanın her organının evrende karşılığının olduğu; yani insanın “küçük âlem” oluşu üzerinde durulmuştur. Buna göre baş-arş, gönül-cennet, ten-yedi kat gök, şehvet-ateş, kemikler-dağlar, gözyaşı-ırmak, vücut kılları-bitkiler, parmaklar-ağaçlar, marifet-güneş, akıl-ay, bilim-yıldız gibi eşleştirmeler yapılmıştır. Tasavvufun temel kavramlarından biri olan fakr özellikle üzerinde durulan konulardandır.

Eserde bir düzen olmadığı, konuların iç içe geçtiği, bir konunun farklı yerlerde yeniden ele alındığı dikkat çekmektedir. Bu durum, dikkat çeken önemli hususlardan biridir. Eserin sonlarına doğru “fasl” başlığı altında yazılan 32 beyitte şair, giriştiği işten dolayı okuyacak olanlardan özür dilemekte ve Mevlânâ Celâleddîn, Genceli Nizamî, Sadi, Hoca Attar, Ahmedî ve Şeyhoğlu’yu kendisinin üstatları ve şeyhleri olarak saymaktadır. Bu isimler arasında Makâlât'ın yazarı Hacı Bektaş Velî bulunmamaktadır.

Bahrü’l-Hakâyık, bazı bilim adamlarının aksi görüşlerine rağmen Hacı Bektaş Velî’nin Makâlât adlı mensur eserinin Türkçeye manzum çevirisi olarak kabul edilir. Hatiboğlu bu durumu; "Garaz yokdur bu söz içinde iy yâr/ Makâlâtdan kılurvan bunı tekrâr" beytiyle belirtir, ancak eserde başka bazı yazar ve mutasavvıfların adlarının anılmasına rağmen Hacı Bektaş Velî’nin adının anılmaması tereddüt doğuran bir husustur.

Eski Oğuz Türkçesinin dil özelliklerini taşıyan eserin dili, dönemin genel dil anlayışına uygundur. İnançlarını ve düşüncelerini halka duyurma endişesi taşıdığı anlaşılan Hatiboğlu eserlerini sanat kaygısından uzak, yalın ve anlaşılır bir dille ve öğretici bir tarzda kaleme almıştır. Yazdığı eserlerin hepsi din içerikli olup öğüt vermeyi, din ve tasavvufu halka anlatmayı amaçlamaktadır. Bu bakımdan yazarın meydana getirdiği eserler nazım tekniği bakımından bazı kusurlar taşısa bile üslup ve ifade bakımından basit, yalın, akıcı ve külfetsizdir. Bu durumun eserlerini halk için yazmış olmasından ve sanat kaygısı gütmeyip yalnız öğreticilik yönünü ön planda tutmasından ileri geldiği söylenebilir. Dil tarihi açısından büyük değer taşıyan eserleri, gramer özellikleri ve söz dağarcığı bakımından Eski Oğuz Türkçesi'nin önde gelen dil yadigarları arasında sayılır.

Bahrü’l-Hakâyık’ın tıpkıbasımı İsmail Hikmet Ertaylan tarafından hazırlanmış ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi tarafından yayımlanmıştır. Hatiboğlu ve eserleriyle ilgili bugünkü bilgilerimizin önemli bir kısmı Ertaylan’ın bu yayında verdiği bilgilerden ibarettir. Eserin Manisa Kütüphanesi ve Konya İzzet Koyunoğlu Kütüphanesi'nde nüshaları bulunmaktadır. Eser üzerinde yüksek lisans tezleri mevcuttur. Ayrıca Vahit Türk tarafından hazırlanan eser, Türk Dil Kurumu tarafından 2009 yılında yayımlanmıştır.

Müellifin biyografisi için bk. "Hatipoğlu", Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hatiboglu-mdbir