Sühreverdiyye'nin kendisine nispet edildiği Ebû Hafs Şehâbeddin es-Sühreverdî’nin (ö. 632/1234) Sünni tasavvufunun klasikleri arasında yer alan Avârifü’l-Ma‘ârif adlı eserinin, Zeyniyye meşayıhından Ahmed b. Seydî el-Bigavî tarafından yapılan tercümesi.

Sühreverdî’nin, Abbâsî devletinin dinî siyasetinde aktif rol oynaması;  tarikatının geniş bir coğrafyada yayılması gibi etkenler, esere tasavvuf klasikleri içinde özel bir konum kazandırmıştır (Tan 2019: 691). Bu durum eserin pek çok defa tercüme, şerh, haşiye vb. çalışmalara konu olmasını sağlamıştır. Eser, ilk olarak Sühreverdiyye’nin Hint Alt Kıtası’ndaki önemli şeyhlerinden Bahaeddin Zekeriyâ Multânî’nin (ö. 661/1262) müridi Kâsım Davud (ö. ?) tarafından 639/1242’de Farsçaya çevrilmiştir (Naushahi 2020: 165).

Avârifü’l-Ma‘arif’in Anadolu’ya intikali Zeyniyye tarikatı vasıtasıyladır. Zeyniyye, Sühreverdiyye’nin bir kolu olarak 15. yüzyıldan itibaren Anadolu, Balkanlar ve Mısır gibi merkezlerde etkinlik gösteren bir tarikattır (Öngören 2003: 11). Lâmiî Çelebi’nin (ö. 1531), Nefehâtü’l-Üns Tercümesi’nde Abdurrahim-i Rûmî’den (865/1461’den sonra) söz ederken zikrettiği icazette, Rûmî’nin, Zeyniyye’nin kurucusu Zeynüddin-i Hâfî’den (ö. 838/1435) Avârif’in tamamını okuduğunu kaydetmesi, eserin Zeynîler için önemini göstermektedir (Câmî 1995: 676). Mütercim, zahiri ilimleri Balıkesirli Hacı Hasanzâde Mehmed-i Câmî’den (ö. 911/1505) tahsil etmiş; Zeyni icazetini Muhyiddin-i Kocevî’den (ö. 885/1480) almıştır (Bursalı Mehmet Tahir 2016:59).

Bigavî’nin, tercümesinin başındaki ifadeleri eserin Zeynîler için önemini yansıtacak niteliktedir: “Belki hakîkatde sûfîlerin kitâblarının ümmü’l-kitâbıdır ve musanniflerinin fasl-ı hitâbıdır. Ve mübeyyin-i menâhic-i sülûk-i tarîkat ve muzhir-i âdâb-ı şerîat ve mübdi’-i hakâyık-ı hakîkatdir ... Ve dahi ol kitâb telvîn meslekinin sâliklerinin enîsidir ve temkîn meskeninin sâkinlerinin celîsidir. Ve onun kelimâtının her kelimesinin tahtında yenâbî‘-i hikem-i ma‘ânî mündericdir. Ve mefâtîh-i dürc-i ma‘âlîyi onun her ibârâtı mutazammındır.”

Eserin İslam coğrafyasında ulema katında makbul; arifler katında menkul olduğunu vurguladıktan sonra mütercim, tercümeye nasıl karar verdiğini anlatmaktadır. Buna göre tarikat erbabından bazısı, kendileri için büyük bir öneme sahip olan bu eseri tercüme etmesini istemişler; fakat Bigavî, fehm ve fikr ile bu eserin esrarına muttali olunamayacağı gerekçesiyle bunu kabul etmemiştir. Daha sonra ısrarlar ve şeyhinin isteği üzerine, yaptığı istiare sonucunda tercümeye başlamıştır.

Bigavî, tercümesinde kaynak eserin yapısını korumuş, eserin üslûbuna da sadık kalarak altmış üç bâbın hepsini kaynaktaki sırasıyla tercüme etmiştir. “Ben fakîr dahi onun diliyle ta‘bîr eyledim. Ta ki her kimse havsalası ve isti‘dâdı kadar onun ma‘ânîsini fehm eyleye. Meğer ki bir yerde ki onun kelâmını lafzen bi-lafzin ta‘bîr etmek müşkil ola; lâ cerem ol yerde onun kelâmını muahharan ve mukaddemen ta‘bîr eyledim.”

Mütercim, bazı ilavelerle metni daha anlaşılır kılmaya çalışmıştır. Tercümeye başlamadan evvel bu ilaveler hakkında bilgi veren Bigavî, metne eklediği bölümlerin kaynaklarını zikretmiştir. Bunlar; Tefsîr-i Kebîr, el-Keşşâf, Tefsîr-i Kâdî, Tefsîr-i Teysîr, Tefsîr-i Kâşânî, Kevâşî, Te’vîlât-ı Necmiyye, Hakâyık-ı Sülemî, Ma‘âlim ve Uyûnu’t-Tefâsîr gibi tefsir eserleriyle Mesâbîh, Meşârık, Müslim ve Buhârî'nin Sahih'leri gibi hadis kitaplarının şerhleridir. Mütercim eklediği konuları, “Nice hakâyık-ı meşâyıh ve dakâyık-ı urefâ ve ehâdîs-i sahîha ve hikâyât-ı melîha ve mübkiye nakl eyleyip tahrîr eyledim ki ol kitâb bunlardan hâlîdir.” şeklinde özetlemiştir.

Eserin bâb başlıklarını önce kaynaktaki şekliyle Arapça  yazan Bigavî, 23 ve 54. bâblar dışında, tüm bâb başlıklarını tercüme etmiştir. Her bâb başında Sühreverdi’yi övgülerle anmıştır. Kaynakta yer alan, kimi Sühreverdî’ye kimi çeşitli Arap şairlerine ait manzumelerin hem Farsça hem Türkçe manzum tercümeleri verilmiştir. Farsça manzumelerin mütercime aidiyeti ise şüphelidir. Bigavi’nin manzumelerin Farsça’ya tercümelerinde, Avârifü’l-Ma‘ârif’in kendisinden önce Farsçaya tercümelerinden istifade etmiş olması ihtimali, döneminde mevcut bulunan Avârif literatürüne hâkimiyetini gösterir.

Tercümenin, bilinen dokuz nüshasından ikisi yurt dışındadır. İstinsah tarihi taşıyan en eski nüsha iki cilt hâlinde Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi 4443A-B numarada kayıtlıdır. İbn Türbedâr Hamza Bâlî b. Alî tarafından 1512’de istinsah edilmiştir olup 515 varaktır. Avârif’in, Osmanlı döneminde iki tercümesinin daha yapıldığına dair kayıt, şimdiki bilgilere göre yanlıştır. Zira Ârifî’ye atfedilen tercümenin tek nüshası olarak gösterilen Kastamonu İl Halk Kütüphanesi 3149 numaralı nüsha, Bigavî’nin tercümesidir. Kaniî’nin Şerefü’l-Mülûk adlı kitabı ise Avârifü’l-Ma‘ârif’le ilgisi bulunmayan bir eserdir.