Yüknekli Edîb Ahmed bin Mahmûd tarafından tahminen 12. yüzyılda yazılarak Muhammed Dâd İspehsâlâr Bey'e ithaf edilmiş manzum bir öğüt ve ahlak kitabı.

Edîb Ahmed, eserini sunduğu Muhammed Dâd İspehsâlâr Bey'den “ulu emir (emirü'l-a'zam), Türk ve Acem meliki (meliki't-Türk ve'l-acem)” sıfatlarıyla bahsetmiştir; ancak bahsettiği emirin ne zaman ve nerede yaşadığı, kim olduğu bilinmemektedir. Edîb Ahmed'in kimliği ve yaşadığı zaman hakkında da menkıbevî anlatılar dışında kesin bilgiler bulunmamaktadır. Atebetü'l-Hakâyık'ın, dili ve içeriği,  eserin Kutadgu Bilig'den sonra yazıldığını düşündürmektedir. Eserin sonundaki eklerde eserin dilinin Kâşgar dili (“tamāmı erür Kāşġarī til bile”) olduğu belirtilmiştir.

Eserin adı günümüze ulaşan nüshalarda yer alan ana metin dizelerinin hiçbirinde bizzat müellifçe belirtilmemiştir. Eserin adı ya nüshalardaki başlıklardan veya Emîr Arslan Hoca Tarhan tarafından eser için yazılmış ekten hareketle çıkarılmıştır. Ancak hem başlıklardaki hem de ekteki isimler nüshalarda farklı şekillerde geçmektedir. Uygur harfli en eski nüshada "Atebetü'l-Hakâyık”, diğer nüshalarda "Hîbetül-Hakâyık”, “Gaybetü'l-Hakâyık”, “Aybetü’l-Hakāyık” biçimlerindedir. Bu nedenle eserin adı ile ilgili Necib Asım, Hîbetü’l-Hakâyık; M. Fuad Köprülü, Aybetü’l-Hakâyık, bazı edebiyatçılar ve dilciler Gaybetü’l-Hakāyık, Jean Deny ve Reşit Rahmeti Arat, Atebetü’l-Hakâyık şeklinde farklı görüşler ileri sürmüştür. Metnin içeriğine uygun olması ve en eski nüshada geçmesi bakımından “gerçeklerin eşiği” anlamındaki Atebetü’l-Hakâyık yaygın olarak kullanılmaktadır.

Nüshadan nüshaya eserdeki bâbların sayısı, başlangıç ve bitiş dizeleri ile başlıklarda kullanılan ifadeler farklılık arz etse de, Atebetü'l-Hakâyık için 40 beyit ve 101 dörtlükten ibaret (484 mısra) bir eserdir denebilir. Şehnâme ve Kutadgu Bilig gibi aruz vezninin mütekarib müsemmen-i maksur (feûlün feûlün feûlün feûl) kalıbıyla yazılmıştır. Ancak metinde vezin kusurları fazladır.

Atebetü’l-Hakâyık ilk kısmında 5 bölüm, asıl metin kısmında 9 bölüm olmak üzere toplamda 14 bölümden oluşmaktadır. İlk kısmı, klasik Arap ve Fars şiirinde olduğu gibi beyitlerle; asıl metin olan ikinci kısmı, halk şiirinde olduğu gibi dörtlüklerle yazılmıştır. “Atebetü’l-Hakâyık’ta mesnevi şekliyle yazılan ilk beş bölümün muhtevası ve bunların sıralanışı, klasik edebiyatın ilk dîvân örneklerinin yerleşmeye başladığını gösterirken asıl mevzuyu ele alan kısımların dörtlüklerle yazılmış olması, eski Türk şiir geleneğinin temel biçimlerinin henüz terk edilemediğini gösterir” (Çağbayır 2009: 49).

Eserin giriş kısmı beyitler hâlindeki bölümlerden oluşur ve gazel tarzında kafiyelenmiştir. Eserin ilk kısmı İslâmî kitap tertibi geleneğine uygun olarak şu beş bölüm ile başlar:

1. Tanrı’nın medhi hakkında (Tevhid 10 beyit)

2. Peygamber’in medhi hakkında (Na’t 5 beyit)

3. Dört Sahabe’nin medhi hakkında (5 beyit)

4. Büyük Emir Muhammed Dâd İspehsâlâr Bey’in medhi hakkında (Gazel, 14 beyit)

5. Kitabın yazılması hakkında (Sebeb-i telif, 6 beyit)

Asıl metni oluşturan ve dörtlüklerin olduğu kısım 9 bölümden meydana gelmiştir. Mâni tarzında (a a x a) kafiyelenmiştir. Eserde tam kafiyeler yanında, yarım kafiyeler de vardır. Mısra başı kafiyelerine de sık rastlanır. Bölüm başlıkları kitabın konularını açıklamaktadır:

1. Bilginin faydası ve bilgisizliğin zararları hakkında (12 dörtlük)

2. Dilin korunması hakkında (12 dörtlük)

3. Dünyanın dönekliği hakkında (12 dörtlük)

4. Cömertliğin övgüsü ve cimriliğin yergisi hakkında (10 dörtlük)

5. Alçak gönüllülük ve kibir hakkında (7 dörtlük)

6. Hırs ve tamah hakkında (6 dörtlük)

7. Kerem, yumuşak huyluluk ve diğer iyilikler hakkında (16 dörtlük)

8. Devrin bozukluğu hakkında (21 dörtlük)

9. Yazarın özrü hakkında (5 dörtlük)

Eserin sonundaki ekler ise şu şekildedir:

I. Bilinmeyen bir müellifin sözü (1 dörtlük)

II. Emir Seyfeddin’in (Barlas) sözü (1 dörtlük)

III. Emir Arslan Hoca Tarhan’ın sözü (10 beyitlik manzume)

Atebetü'l-Hakâyık, yazılış amacına uygun olarak tamamen öğüt üslubuyla kaleme alınmıştır. Dinî ve toplumsal ahlak kurallarını topluma açıklamak için çoğu zaman ayet ve hadislere başvurulmuştur. “Kitapta yer alan ayet ve hadislerle, bu iki ana dinî kaynak İslâmî Türk edebiyatı sahasında bu ölçüde ilk defa kullanılmış ve bunlardan faydalanılmıştır. Bu tercümeler aynı zamanda Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerin Türkçeye çevrilmesi yolunda atılmış ilk önemli adımlardır (Gülensoy 1991: 51). Dinî didaktik bir eser olan Atebetü'l-Hakâyık, Kutadgu Bilig’in öğüt ağırlıklı bölümleri ile benzer üsluptadır. Ancak Atebetü'l-Hakâyık'ın üslubu Kutadgu Bilig kadar çeşitli ve zengin bulunmamaktadır.

Atebetü’l-Hakâyık’ın günümüze ulaşan üç tam nüshası ve çeşitli yazmalar içerisinde eksik nüshaları bulunmaktadır. İstanbul'da üç, Ankara'da iki, Berlin'de ve Hollanda’da birer nüshası vardır. Reşit Rahmeti Arat tarafından üç tam nüshası karşılaştırılarak Türkiye Türkçesiyle birlikte yayımlanmıştır.

Semerkant nüshası, A nüshası diye de bilinir. Eserin eski tarihli ve en doğru, sağlam nüshasıdır. Temür'ün oğlu Şahruh döneminde, hicri 848’de (1444'te) Semerkant'ta, hattat Zeynelâbidin tarafından istinsah edilmiştir. Düzgün bir hatla, Uygur harfleriyle yazılan metnin başlıkları Arap harfleriyledir. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesinde Ayasofya bölümü 4012 numarada kayıtlıdır.

İstanbul Ayasofya nüshası, B nüshası diye de bilinir. 1480'de İstanbul'da Şeyhzade Abdürrezzak Bahşı tarafından düzenlenmiştir. Üst satırları Uygur, alt satırları Arap harflidir, her sayfasında on bir satır yer almaktadır. İstanbul’da Ayasofya Kütüphanesinde 4757 numarada kayıtlıdır.

Topkapı Müzesi nüshası, İstanbul Topkapı Sarayı Kütüphanesindeki bir mecmua içerisinde bulunmakta olup, C nüshası olarak bilinmektedir. Fatih veya II. Beyazıt döneminde, İstanbul'da istinsah edilmiş olması muhtemeldir. Topkapı Sarayı Kütüphanesi Hazine bölümünde 35552 numarada kayıtlıdır. Arap harfli olan bu metnin, her sayfasında on bir satır bulunan B nüshasından kopya edildiği düşünülmektedir.

Ankara Seyid Ali nüshası Arap harflidir.  Bu nüsha Uzunköprü’de Seyid Ali kitapları arasında zikredilmiştir. Başı, ortası ve sonu eksik olan bu nüshanın istinsah tarihi, yeri ve müstensihi hakkında da bilgi yoktur. Köprülü tarafından tanıtılmış olan bu nüshanın bugün nerede olduğu bilinmemektedir.

Hollanda nüshası, Groningen Üniversitesi Kütüphanesi HS 474 numarada kayıtlı bir mecmua içerisinde ve kütüphanenin dijital koleksiyonunda yer alır. Ana metnin hemen öncesine harekeli olarak kırmızı mürekkeple “Aybetü’l-Ḥaḳâyıḳ Kitâbı” yazılıdır. Üç farklı eserin yer aldığı bu mecmuanın 9a-32b sayfaları arasındaki ikinci eser, Aybetü’l-Hakâyık’tır. Başından sonuna kadar aynı müstensihin kaleminden çıktığı, yazı tarzından anlaşılan bu mecmuada müstensih ve istinsah yeri hakkında herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Aybetü’l-Hakâyık başlığının öncesinde yer alan hicri 799 (1396–1397) senesinin, nüshanın istinsah tarihini belirtmesi kuvvetle muhtemeldir (Çakmak 2019: 37-38). Harekeli ve nesih bir hatla kaleme alınan metnin tamamı 404 mısradır. Bu mısralar metinde, 32 beyit ve 85 dörtlüğe tekabül eder (Çakmak 2019: 42). Bu nüsha Serkan Çakmak tarafından ilim âlemine tanıtılmış ve yayımlanmıştır.

Eserin dizelerinden bazıları, farklı yazmalarda kaydedilmiştir. Ankara Maarif Kütüphanesindeki mecmuanın içerisinde Atebetü’l-Hakâyık’tan bir dörtlük bulunmaktadır (Arat 1951: 34). Ayrıca Berlin’de Prusya İlimler Akademisinin Turfan Uygur metinleri arasında T. I. TM 287 numaralı bir varak üzerinde Atebetü’l-Hakâyık’tan alınan bir dörtlük yazılıdır. Eserin yazmalarının Semerkant ve İstanbul'da istinsah edilmesi, Ali Şir Nevayî'nin eserinde Edîb Ahmed'den bahsedilmesi, esere ait bir dörtlüğün, Uygur harfli Turfan yazmaları arasında bulunması, Atebetü’l-Hakâyık’ın 15. yüzyılın sonlarına kadar bütün Türk dünyasında tanındığını gösterir.

Eser, 14. yüzyılın sonları veya 15. yüzyılın başlarında, özellikle Arslan Hoca Tarhan’ın ilgi ve itinası ile yeniden tanzim edilmiştir. Atebetü’l-Hakâyık’ı ilim alemine ilk defa 1906 yılında Necib Asım (Yazıksız) tanıtmıştır. Daha sonra eserin faksimile, metin, tercüme ve açıklaması yine Necib Asım tarafından neşredilmiştir (1918). F. Köprülü, W. Radloff, J. Deny, T. Kowalski gibi Türkologlar tarafından da ele alınıp işlenen eser, 1951’de Reşit Rahmeti Arat; 2019’da da (Hollanda nüshası) Serkan Çakmak tarafından yayımlanmıştır.

Şairin biyografisi için bk. "Edîb Ahmed Bin Mahmûd-I Yüknekî." Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/edib-ahmed-bin-mahmudi-yukneki