Halk arasında Müştâk Baba veya Şeyh Müştâk olarak da bilinen Müştâk-ı Bitlisî’nin eseri. Müştâk Baba’nın şairliğinin mahsulü Dîvân'ı olduğu gibi, mutasavvıf kişiliğinin ürünü de Âsâr-ı Müştâk ve Esrârü’l-Uşşâk adlı eseridir. İstanbul’dan Muş’a dönerken şehrin girişinde Yezidîler tarafından öldürüldüğü söylenen Müştâk, yazdığı eserlerle edebiyat tarihine geçmiş ve Bitlis’in meşhur şahsiyetleri arasındaki yerini almıştır.

Müştâk, sebeb-i telif bölümünde eserin adının Şeyh Mahmud-ı Uryânî (ö. 1238/1822) tarafından verildiğini söyler ve konuyla alakalı yaşanmış bir olay aktarır: Bir gün sofu bir çiftçi Müştâk’ın evine gelir ve rüyasında, cennet gibi bir bahçenin duvarları ve ağaçların yapraklarında Âsâru’l-Müştâk Esrâru’l-‘Uşşâk yazıldığını görür. Bu bahçede çalışan hizmetkârlara bunun sebebini sorduğunda; bu güzel kitabın sayfalarında Allah yolunda sözler olduğu için bu bahçenin her yerinde bu adın yazılı olduğunu söylerler. Daha sonra  eserin yazılış sebebini, Bitlis, Erzurum, İstanbul ve Anadolu’nun bazı beldelerinde ikamet eden Kâdirî ve Nakşibendî tarikatlarına mensup şeyhleri, dervişleri ve dost kimseleri güldürmek, güzel vakit geçirmek ve eğlendirmek olarak ifade eder.

Müştâk, eserini yirmi yedi cüz olarak yazmayı düşündüğünü ancak yedi bölüm yazabildiğini belirtir. Oysa yazar eserin bölümlendirmesi noktasında çok dikkatli davranmamış, bir konuyu veya bir şahsiyeti anlatırken asıl konuyla doğrudan ilgisi olmayan başka konulara değinmiş veya konuyla ilgili bir hikâye ya da latife anlatmıştır. Eserin asıl bölümleri, yazarın kendi soyu ve ailesi olmak üzere Şeyh Hacı Hasan-i Şirvânî (ö.1202/1787), şairin büyük amcası Şems-i Bitlisî olarak da bilinen Hacı Mahmud Hoca (ö. 1203/1788 ) ve Şirvanlı Molla Seyyîd İbrahim-i Şirvânî (ö. ?/?)’nin keşf ve kerametleri, seyahatleri, halkla olan münasebetleri ve vefatları oluşturur. Bu ana bölümlerin içinde müellif, Uryânî Baba, Hoca Neş’et Efendi (ö. 1222/1807), Muhammed Sadık Erzincanî (ö. 1209/1794 ), Hacı Süleyman Hoca (ö. ?/?), Erzurumlu İbrahim Hakkı (ö.1195/1780), Şeyh Abdülcelil (ö. 1160 /1747), Abdulgafur Hoca (ö. ?/?), Bitlisli Şeref Han (ö. 1008?/1599?), Hasan Sezâyî (ö. 1151/1738 ), Hoca Seyyid İbrahim (ö. ?/?), Musa el-Hamzavî (ö. ?/?), Şeyh İsmail Fakirullâh (ö. 1147/1734) gibi şeyh ve tarikat pirlerinin yaşam ve kerametlerine de değinir. Yazarın tanık olduğu ya da duyduğu, Arap cariye hikâyesi, Dilenci, Hurî ile Sufî Mübârek, Maskara Feti, Berber Aslı ve Zurnazen Abdî, Mahkeme hikâyesi gibi ilginç hikâyelere yer vermiş olması esere ayrı özellik katmıştır (Uluç 2013: 24).

Eseri farklı kılan bir diğer özellik de Firdevsî ( ö. 411/1020), Şems-i Tebrîzî (ö. 646/1248), Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî (ö. 672/1273), Hâfız-ı Şirâzî (ö. 793?/1390?), Seyyid Nesîmî (ö.820/1417), Eşrefoğlu Rûmî (ö. 874/1469), Molla Câmî (ö. 898/1492), Fuzûlî (ö. 964/1556), Nâbî (ö. 1124/1712) ve Erzurumlu İbrahim Hakkı gibi daha pek çok Fars ve Türk şairlerin manzumelerinden alıntıların dikkat çekecek düzeyde olmasıdır.

Âsâru’l-Müştâk Esrâru’l-‘Uşşâk, biyografik eser özelliği taşıdığı gibi tasavvufi bir hatırat eseri olarak da değerlendirilebilir. Bu yüzden ayet ve hadislerden iktibaslar, Arapça ve Farsça tasavvufi terimler ile Türkçe atasözü, deyim ve deyişler bolca kullanılmıştır. Bu hususlar eserin dilini güçleştirse de müellif hikâye ve günlük olayları anlatmak suretiyle eserin anlaşılmasını bir nebze de olsa kolaylaştırmıştır.

Ankara’nın başkent olacağını, yazdığı manzume ile çok önceden haber verdiği iddia edilen Müştâk Baba’nın birçok tasavvuf erbabı gibi seyahat etmeyi çok sevdiği anlaşılmaktadır. Onun seyahatlerinde tanıştığı kişileri veya gözlemlediği hadiseleri diğer bir ifade ile şairlik ve tasavvufi engin bilgisini Âsâru’l-Müştâk Esrâru’l-‘Uşşâk adlı eserinde görmek mümkündür. 

Eserin yurt içi ve yurt dışı kütüphanelerinde olmak üzere üç nüshası tespit edilmiş ancak Mısır’daki nüsha temin edilemediği için tenkitli metni iki yazma nüsha üzerinden yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (Uluç 2013).

Şairin hayatı için bk. "Müştâk, Müştâk Baba, Bitlisli". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mustak-mustak-baba-bitlisli