Sultan Abdülaziz’e takdim edilmek üzere yazılmış siyasal analizler içeren bir arz-ı hal, dilekçe. Edebiyat tarihine Arz-ı Hâl adıyla geçen metin, Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahatinin Londra safhasında Ziya Paşa’nın kaleme aldığı ve padişaha aracılar vasıtasıyla takdim ettiği, hem kendi politik ve kişisel macerasını hem ülkenin içinde bulunduğu sosyoekonomik durumu analiz ettiği hem de çözüm yolları önerdiği bir belgedir.

Osmanlı tarihinde bir başka ülkeye seyahat eden ilk padişah olan Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahati 21 Haziran 1867’de başlar ve 47 gün sürer. Padişah, Paris’te 10 gün kalır; ardından 12 Temmuz-23 Temmuz arasında Londra’da resmi temaslarda bulunur. Ziya Paşa, padişahın İngiltere seyahati süresince Londra yakınlarındaki Brighton’a geçer. Arz-ı Hâl’i bu süreçte kaleme almış ve bir şekilde padişaha ulaştırmış olmalıdır.

Ziya Paşa’nın tahta çıkış sürecinde yakınında olduğu Sultan Abdülaziz’e Avrupa’ya neden kaçmak zorunda kaldığını açıklamak, bu vesileyle ülkenin ekonomik, sosyal, siyasal sorunlarını betimleyip analiz etmek ve aksaklıkların bütün sorumluluğunun Babıâli’de olduğunu iddia etmek amacıyla kaleme aldığı bu metin esasen daha sonra Zafernâme ve Rüya’da daha estetize ederek ele aldığı konular etrafında oluşturulmuştur. Bir Osmanlı padişahına takdim edilmek üzere kaleme alınmakla birlikte Arz-ı Hâl’de eski, musanna resmi yazı dilinin kullanılmadığı, eserin yeni, sade düzyazı dilinin başarılı örneklerinden biri olduğu görülmektedir. Arz-ı Hâl’i de Ziya Paşa’nın Âli Paşa düşmanlığının bir ürünü olarak gören yaklaşımlar dışında metnin iki önemli özelliği vardır: Ziya Paşa, hayatının resmi görevlerle ilgili kısmını, sıralı ve ayrıntılı bir biçimde anlatır ve kendisini Avrupa’ya kaçmaya mecbur bırakan sebepleri savunma amacıyla da olsa açıklar. Ziya Paşa’nın biyografisiyle ilgili birçok bilgi Arz-ı Hâl’den öğrenilmiştir. İkinci olarak eser, devletin işleyişi konusunda, Osmanlı’yı yıkılışa götürebilecek sorunlar hakkında çok realist ve sert bir değerlendirme içerir. Ziya Paşa’nın Âli Paşa hassasiyetinin ötesinde bunlar, çok kıymetli ve entelektüel düzeyi yüksek analizlerdir.

Arz-ı Hâl, padişahlık makamına yazılmış bu tür resmî belgelerde olması gerektiği şekilde kalıplaşmış bir üslupla padişah övgüsüyle başlar. Metin, başlıklarla belirtilmese de iki bölüm olarak tasarlanmıştır. İlk bölüm, Ziya Paşa’nın Avrupa’ya gitme sebeplerini izah etmek, bir bakıma kendini aklamak amacıyla kaleme alınmıştır. Yazar, devletin üç yüz yılda kazandıklarını, son iki yüz yılda kaybettiğini, bunun adalet ve “ahlak-ı milliye”den uzaklaşan kötü idareden kaynaklandığını, böyle giderse Osmanlı Devleti’nin de yıkılacağını iddia eder. Ziya Paşa, metnin devamında kendi kişisel macerasına sözü getirir ve Mabeyinden uzaklaştırılmasında Âli Paşa’nın rolü olduğunu, sadrazamın kendisini İstanbul’dan uzaklaştırma gayesi güttüğünü ileri sürer. Sırasıyla zaptiye müsteşarlığını, Atina elçiliğinden istifasını, Kıbrıs mutasarrıflığında kendisinin ve ailesinin yaşadığı felaketleri, Amasya mutasarrıflığına ağır hasta olduğu halde gitmeye mecbur bırakılmasını, orada maruz kaldığı suçlamaları, sonra Meclis-i Vâlâ memurluğunu, yazılarındaki muhalif yaklaşımın Babıali’yi rahatsız ettiğini ve yeniden Kıbrıs mutasarrıflığına getirilmesi üzerine bunu cana kast sayıp Avrupa’ya geçtiğini kendi bakış açısından, kendini aklayacak şekilde dile getirir. Metnin ikinci kısmı, yazarın esasen Hürriyet’te ve başka mecralarda da ortaya koyduğu devleti bekleyen tehlikeleri sıraladığı görüşleri içerir. Padişaha uyarı niteliği de taşıması dolayısıyla önemsenmesi gereken bu bölümde Ziya Paşa, Sırbistan, Karadağ, Girit, Memleketeyn (Eflak-Boğdan), Suriye, Cebel-i Lübnan sorunlarını ve bu önemli sorunların neden çözülemediğini; devletin ekonomi yönetiminin başarısızlığını, hazinenin açığını kapamak için borçlandığını, karşılıksız para basma usulünün yanlışlığını, vergi sisteminin halkı ezdiğini, adalet sisteminin yozlaştığını; eğitime önem verilmediğini, kısacası Osmanlı Devleti’ni çöküşe götüren her şeyi büyük bir isabetle tespit ve teşhis etmiştir. Ziya Paşa, bütün sorunların kaynağının kendilerinin vazgeçilmez olduğunu ileri süren Âli ve Fuad Paşalar, kısacası Babıâli olduğunu savunur ve Sultan Abdülaziz’den bir an önce kontrolü ele geçirmesini ve Babıali’nin egemenliğine son vermesini talep eder. Arz-ı Hâl, hem Ziya Paşa’nın kendi kişisel tarihine hem de Osmanlı devletinin siyasal, toplumsal, iktisadi sorunlarına dair açık sözlü ve cesur yaklaşımıyla dikkat çeken önemli bir belgedir.

Arz-ı Hâl’in eski harflerle tek baskısı II. Meşrutiyet’ten sonra yapılabilmiştir. 1327/1911 tarihli, matbaa kaydı olmayan bu 72 sayfalık kitabın kapağında "Cennetmekân Sultan Abdülazîz Han’ın Londra’ya Azîmetinde Takdîm Olunan Merhûm Ziyâ Paşa’nın Arz-ı Hâli adı bulunmaktadır" yazılıdır. İç kapaktan sonraki sayfada ise metnin yazarını ve kime ne zaman, nerede sunulduğunu, niteliğini vurgulayan bir cümle yer almaktadır. Arz-ı Hâl’in yeni harflerle de bir baskısı bulunmaktadır. Zeki Taştan ve Ferhat Korkmaz’ın inceleme, çeviri yazı, sözlük ve ilk baskının klişesini içeren çalışması 2019 yılında Ziya Paşa’nın Arz-ı Hâl’i (İnceleme-Metin) başlığıyla yayımlanmıştır.

Ziya Paşa’nın biyografisi için bk. “Ziya Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziya-pasa