Ahmet Mithat Efendi’nin Osmanlıcılık fikriyatını savunduğu ve izahını yapmaya çalıştığı tarihi romanı. Yeniçeriler, Dünyaya İkinci Geliş yahut İstanbul’da Neler Olmuş, Hüseyin Fellah, Süleyman Musli, Cellat, Gürcü Kızı yahut İntikam, Altın Aşıkları, Gönüllü gibi tarihî romanları sınıfına dahil edilen bir eseridir. Romanın “Tarihe Müstenit Bir Roman” klişesiyle çıkan ilk baskısı kurmacanın tarihle ilişkisine dikkati çekmektedir. Evlilik usulleri, ferdî ve içtimai hayatta müsamaha ve zorlama, Osmanlıların idaresi altındaki Hristiyanlara hürmet ve hizmetleri, Avrupa’yı saran siyasi ve iktisadi krizlerin izahı ve bu krizlerin sebepleri, Batı’nın özellikle kendi toplumları dışındakileri ötekileştirici tavrı, toplumlara sirayet eden siyasi fikir ihtilafları ve ihtilaflara dair akımlar, sadece İstanbul’da değil imparatorluğun uzak yerlerinde Avrupa’yı bilen Tanzimatçı aydın tipi örneği, İslam ve Hristiyanlıkta bayramlar, sosyal hayatta ahlak, savaş ahlakı … gibi mevzular eserin başlıca konularıdır. Aventure Pittoresque adıyla Loouis-Philipe’in isteğiyle basılan altmış dört ciltlik bir eserden bahisle bu eserin her bir cildinde ahalinin kıyafetleri, silahları, ev eşyası, nasıl ata binip nasıl sanat ve ziraatle meşgul oldukları vesaire dair hem resimlerin hem ayrıntılı incelemelerin bulunduğunu bundan başka batıl zanlarına, ata sözlerine kadar da imkanının müsaadesi mertebesinde bilgi verildiğini söyleyen Ahmet Mithat Efendi, Arnavutlar Solyotlar’ı bu kaynak ile birçok seyahatnameyi inceledikten sonra kaleme almıştır.

Anlatıcının konumu ve olay örgüsünün kuruluşuyla yansıtılan edebî etkiye bakıldığında eserin romantik tarzda yazıldığı görülmektedir. Anlatıda tahkiyenin akışının dışında, bazı tarihçilerin ismi verilerek tarihî bilgiler de aktarılmaktadır. Ahmet Mithat, kurmaca bir eser yazdığının farkında olmakla birlikte romanda yansıtılan tarihî vakaların gerçeğe dayanması gerektiği kanaatindedir. Anlatıcının romanda tarihî bilgiler aktararak gerçekçilik izlenimi uyandırmaya çalışması bu kanaati besler niteliktedir. 1885-1890 yılları arasında Osmanlı basınında en çok tartışılan mevzulardan birinin edebiyatta gerçekçilik olduğu ve Beşir Fuat ile Halit Ziya’nın romantiklerin tarihî olayları gerçeğe uygun şekilde yansıtmadıkları yönündeki eleştirileri dikkate alınırsa Ahmet Mithat’ın 1888'de yayımladığı bu romanında tarihî gerçekliğe dönük bir hassasiyet geliştirdiğini söylemek mümkündür.

Ahmet Mithat, bazı romanlarında bir takım tarihî bilgiler aktarmakta, romandaki sahneleri sunarken farklı kaynaklara müracaat etmekte ancak Arnavutlar Solyotlar’da ve diğer tarihî romanlarında bir tarih tezi geliştirirken asıl kaynak olarak Tarih-i Cevdet’e başvurmaktadır. Ahmet Mithat Efendi’nin öteden beri Tanzimat’ın amaçları arasında yer alan “İttihad-ı Anasır” veya “Osmanlıcılık” fikrini savunduğu bilinmektedir. Türk romanının başlangıç dönemi eserlerinden biri olan Arnavutlar Solyotlar’da Osmanlıcılık’ı müdafaa etmesi esere bir kurmaca-eleştiri niteliği vermektedir. Romanda hikâye fikir-duygu-gerçek üçlemesi etrafında şekillenmiştir. Eserin hemen girişinde Osmanlı yönetimindeki Bulgarların bu idare boyunca süren refahından, Avrupalıların kışkırtma ve aldatmalarından kaynaklanan sıkıntılardan bahsedilir. Bu sayede Osmanlıcılık fikriyatının esasını teşkil edecek bir fikrin temeli atılır. Bu fikri endişeyi romantik tarzda bir doğa tasviri takip eder. Ardından eserin sonlarında izahının geçtiği acıklı bir sahneyle karşılaşılır. Rüstem ağır yaralanmıştır ve Solyotları kışkırtan düşmanından kızının intikamını alan Eftimi kanlar içinde başında durmaktadır. Yine romanın sonlarında kayalarda bekleşen kadınların, kocalarının öldürüldüğünü görünce ellerindeki bebekleri aşağıya attıkları ardından kendilerini kayalardan atıp intihar ettikleri sahne vardır. Anlatıcı okuruna şunu söylemek ister gibidir. Osmanlıcılık fikrinin birleştiriciliği olmazsa yaşanacak gerçek böylesi yürekler acısı duygulardan ibaret olacaktır. Kitapta tarihî bilgilerin yanı sıra anlatıcının tahkiyenin dışına çıkarak okuruna birçok bilgi verdiği ve bu sayede kendini sürekli hissettirdiği görülmektedir. Diyaloglar istisna edilecek olursa anlatıcı neredeyse her sayfada kendisini hissettirmektedir. Bunun sebepleri Ahmet Mithat Efendi'nin romana yüklediği işlevde aranmalıdır. Arnavutlar Solyotlar’da Ahmet Mithat Efendi, roman yazmanın kuru kuruya hikâye anlatmaktan ibaret olmadığını açıkça ifade eder. Bağlı bulunduğu romancılık anlayışına göre roman eğlendirip zevk vermenin yanı sıra okuyucusunu da bilgilendiren bir işleve sahiptir. Dolayısıyla yazar romanını telif ederken okurunu dikkate almak durumundadır. Eserde Ahmet Mithat, hikâye ve olaylarda araya girerek verdiği bilgilerle bir romancı olarak okurla ilişkisini kesmeyen vazifesini sürdürmektedir. Bu yönüyle romanda tahkiye hep okuyucuya dönük kaygılarla ilerlemektedir. Türk romancılığının başlangıç döneminde okur tipi bugünkü ile özdeş değildir. Ahmet Mithat Efendi, ilk İngiliz romancılarının da karşılaştığı okuyucu sorunuyla uğraşırken bir taraftan okurunun zevk ve eğilimlerini dikkate almakta diğer taraftan bilgisini nicelik ve nitelik olarak yenilemeye çalışmaktadır. Anlatıcının araya girmesi, kurmacanın dışına çıkarak okuyucusuna hikâye dışında bilgiler vermesi, sahneleri sürdürüp ve özet tekniğini kullanırken romana müdahale etmesi gibi romantik romancılıkta bariz şekilde görüldüğü söylenen durumlar, realistler tarafından okuru gerçekten uzaklaştırdığı yönünde eleştiriler almıştır. Arnavutlar Solyotlar bu tenkitlere malzeme sunacak sayfalarla doludur. Ancak eser okur merkezli teorilere göre okunduğunda bu eleştiriler göz ardı edilecektir. Ahmet Mithat’ın romanlarının genelinde rastlanan okurla kurulan yarenlik havası ve adeta hasbihal eder gibi okura sesleniş göz önüne alınırsa Arnavutlar Solyotlar’ın teorik zemini okur merkezli bir alana çekilecektir.

Eser, Tercüman-ı Hakikat gazetesinde tefrika edildikten sonra 1305/1888’de kitap halinde basılmıştır. Ardından Demir Bey Yahut İnkişaf-ı Esrar, Fenni Bir Roman Yahut Amerika Doktorları romanlarıyla birlikte tek cilt halinde Fatih Andı ve Nuri Sağlam tarafından derlenerek yayımlanmıştır. Daha sonra 2017’de, Ahmet Mithat Efendi Külliyatı için hazırlanan çalışma kapsamında Halef Nas tarafından derlenen bir baskısı Dergâh Yayınları arasından çıkmıştır. Eserin Nuri Sağlam tarafından derlendiği 2022 yılına ait bir baskısı da vardır.

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi