Ahmed Râsim Bey tarafından telif edilen ve 1888’de neşredilen Türkçe dil bilgisi kitabı. Türkçenin gramer ve yazım kuralları ile Arapça ve Farsçadan dilimize intikal eden kelimelerin tâbi olduğu kaidelerin anlatıldığı Ahmed Râsim’in Amelî ve Nazarî Tâʿlîm-i Lisân-ı Osmânî adlı dil bilgisi kitabı, A. Asaduryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaasında İstanbul’da (1306/1888) basılmıştır.

Eserde belirtilmemiş olmasına rağmen Yeni Usûl Muhtasar Sarf-ı Türkî (I. Sene) adlı eserinde yazarın “Sarf-ı Osmâniyyemizi üç kısma ayırıp tedrîcî bir sûrette tedris ettim. Birinci senesi için sırf Türkçeye mahsûs olan kavâid ile bazı mevâdd-ı tahrîriyye ve tahlîl usûlünü kabul ettim. İkinci, üçüncü seneler için dahi bu kavâidi tafsîlâtı ile tahrîr eyledim. Birincisine “Sarf-ı Türkî”, ikincisine “Muallim-i Sarf”, üçüncüsüne dahi “Tâʿlîm-i Lisân-ı Osmânî adını verdim” şeklindeki ifadesinden kitabın üçüncü sınıflar için yazıldığı anlaşılmaktadır. İsminden de anlaşılacağı üzere eserde dil bilgisi öğretiminin iki unsuru olan nazariyyat (teori) ve ameliyyat (pratik) birlikte ele alınmıştır.

Kitabın başında yer alan “Beyân-ı Maksâd” başlıklı yazıda Batılıların kendi dillerine mahsus olarak yazdıkları dil bilgisi kitaplarının hem nazarî (teorik) hem de amelî (pratik) usul üzerine yazılmış olduğunu ifade eden yazar, daha önce kaleme aldığı “Muallim-i Sarf” adlı eserinde kendisinin de bu usule yaklaştığını ifade eder. Kaleme aldığı kitapların gördüğü ilgiden ve daha önce bu tarzda bir eser bulunmadığından bu usulde bir eseri yazmaya cesaret ettiğini belirtmiştir. Öte yandan müellif, yazılmış birçok dil bilgisi kitabı bulunmasına rağmen bunların teorik ve pratik birliktelik bakımından yetersiz olmaları nedeniyle ihtiyacı karşılamayacağı buna rağmen kullanılsalar dahi yazılış usullerindeki eksiklikler bakımından istenen neticeyi vermeyeceklerini belirtmiştir.

Eserde konular maddeler hâlinde numaralandırılmış önce teorik açıklamalar yapılmış ardından da örnekler verilmiştir. Konu anlatımlarını izleyen alıştırmalar bölümüyle verilen bilgiler pekiştirilmek istenmiştir. Bazı konulardan sonra “İhtar” başlığı ile hatırlatmalarda bulunularak dikkat edilmesi gereken hususlar vurgulanmıştır. Yazar, “İhtâr-ı Mahsûs” başlığı altında ise eserde Osmanlı dönemi Türkçesinin sarf ve nahiv (dil bilgisi) kaidelerinin bir araya toplandığını, konuların anlaşılması için ödev ve alıştırmaların büyük önem arz ettiğini dile getirmiştir. Bu noktada öğretmenlere seslenen yazar, kitapta yer alan ödev konuları ve alıştırmalarla da yetinmemelerini bu tür pratiklerin sayısını olabildiğince arttırmak suretiyle öğrenme sürecini desteklemelerinin yararlı olacağının altını özellikle çizmiştir. Derslerde nazariyyat ile birlikte ameliyyatın da birlikte ele alınmasının gerekliliğini vurgulamış ancak bu ikisinin birlikteliği durumunda dil bilgisi kurallarının kavranabileceğini ifade etmiştir.

Amelî ve Nazarî Tâʿlîm-i Lisân-ı Osmânî, “Târîfât-ı İbtidâiyye” (temel tanımlar) ve “İsim”olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. “Târîfât-ı İbtidâiyye” olarak adlandırılan ve sarf-ı Osmânî’nin tarifi ile başlayan birinci bölümde, dönemin dilinin aslının Türkçe olduğu fakat Arapça ve Farsçadan birçok kelime ve mühim kurallar alarak bu dilin zaman içinde eklektik bir karakter kazandığını belirtmiştir. Keza Arapça ve Farsçanın yanı sıra Osmanlı diline Batı dillerinden de kelimeler girdiği (acenta, abone, ateşe, vapur vb.) örneklendirilerek açıklanmıştır. Eserde daha sonra kelime ve hece bahisleri açıklanıp harflerin yazılışları örneklerle gösterilmiştir. “Aksâm-ı Kelime” bahsinde kelimeyi; isim, fiil ve edat olmak üzere üç kısma ayıran yazar, sonrasında gelen “Aksâm-ı İsim” başlığı altında ismi, sıfat, zamir, ism-i işâret, mübhemât, mastar, ism-i fâil ve ism-i mefʿûl olmak üzere isimleri kısımlara ayırarak yazım ve noktalama işaretleri hakkında bilgi vermiş ardından cümle bahsine geçmiştir. Bu bölümde cümlenin tanımını yapıldıktan sonra isim ve fiil cümleleri açıklanmış, sonrasında cümlenin unsurlarından fiil, fâil, mübtedâ ve haber bahisleri açıklanarak ikinci bölüm olan isim bahsine geçilmiştir. Bu kısımda ismin tarifi yapılmış, isimler; ism-i has ve ism-i cins olmak üzere ikiye ayrılarak örnekler eşliğinde açıklanmıştır. Sonraki bahiste isimlerde keyfiyyet ve kemmiyyet konularına değinilmiş, “İsimlerin Envâʿı” başlığı altında ism-i mekân, ism-i mensûb, ism-i âlet ve ism-i tasgîr olmak üzere ismin türleri devrin Türkçesinde kullanılan Arapça ve Farsça kaidelerle birlikte ele alınarak örneklendirilmiştir. Ardından gelen “Ahvâl-i İsim” başlığı altında ise mücerred, mefʿûlün bih, mefʿûlün ileyh ve izâfet olmak üzere isimler, dörde ayrılarak açıklanmıştır. Mefʿûlün ileyh bahsinin bitişine konulan dipnotta, bahsi geçen iki mefʿûlden başka mefʿûlün fih ve mefʿûlün anh olmak üzere iki mefʿûl daha olduğu belirtilerek bunlar hakkında bilgi verilmiştir. İsmin hâllerinin ardından gelen “Esmâ-ı Mürekkebe” bahsinde birleşik isimler örneklendirilerek anlatılmış, “İsm-i Cemʿler” başlığı altında ise topluluk isimlerine değinilmiştir.

“Esmâ-yı Ecnebiyye” başlığı altında Arapça ve Farsça dışında başka dillerden gelen kelimeleri çoğul yapma kaideleri ve bu kelimelere hâl eklerinin getirilişi çekimleriyle gösterilerek “Lisanımızda En Ziyade Müstâmel Olan Esmâ-yı Ecnebiyye” başlığı altında 122 kelimelik küçük bir sözlük verilmiştir. İkinci bâbın birinci faslında mübhemât başlığı altında kendi (hod, zât, nefs), kim, kimse, ne, nesne, çe, nice, hayli, ekseriya, kaç, çend, kanı (hanı), hangi (kangı) kelimeleri tek tek ele alınarak kullanışları örneklendirilmiştir. İkinci babın İkinci fâslı ism-i işâret konusuna ayrılmıştır. Burada ism-i işâret açıklanarak hâl ekleriyle çekimi gösterilmiş, bunun yanında çoğul şekilleri (şunlar, bunlar, onlar), yer (bura, şura, ora) ve hâl gösteren (böyle, şöyle, öyle) ism-i işâretler anlatılmıştır.

Üçüncü fasıl sıfat bahsidir. Tanımı yapılarak örneklerle izah edilen sıfatlar, sıfat-ı semâiyye ve sıfat-ı kıyâsiyye olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Arapça ve Farsçadan gelen sıfatlarla ilgili kaideler açıklanarak, sıfatlarda tasgîr (küçültme), teʼkidiyye (pekiştirme), mübâlağa (abartma), tafdîl (üstünlük belirtme) ardından da terkîb-i vasfî ve vasf-ı terkîbî izah edilerek örneklerle gösterilmiştir.

Dördüncü fasıl zamirdir. “Aksâm-ı Zamîr” başlığı altında zamîr-i şahsî, zamîr-i izâfî, zamîr-i vasfî, zamîr-i nisbî ve zamîr-i fiilî olmak üzere zamirler beş kısma ayrılarak anlatılmıştır. Mastar başlığı altında masdar-ı hafîf ve masdar-ı sakîl olmak üzere iki türlü mastar olduğu belirtilmiş; mastarlar, basit ve birleşik olmak üzere ikiye ayrılarak incelenmiş, ardından da fiil bölümüne geçilmiştir. Fiil bahsinde temel bilgiler verildikten sonra fiillerde şahıs (mütekellim, muhâtab, gāib), zaman (mâzi, hâl, istikbâl) konularına değinilmiş fiiller, lâzım-müteaddî, müsbet-menfî, mâlûm-meçhûl olarak ele alınarak bunları yapmanın kaideleri maddeler hâlinde sıralanarak örneklerle açıklanmıştır. Daha sonra bir mastardan dokuz fiil (emr-i hâzır, emr-i gāib, fiil-i iltizâmi, fiil-i vucûbî, mâzi-yi şuhûdî, mâzi-yi naklî, istikbâl, muzâri) çıkarmak için yapılması gerekenler anlatılarak bunların şahıs çekimleri yapılmıştır. Mürekkep fiiller başlığı altında birleşik fiilerin iâne fiiller (yardımcı fiil) ile yapıldığı açıklanarak fiil-i iâne ile yapılan birleşik fiillerden bahsedilerek şahıs çekimleri gösterilmiştir. Efʿâl-i tâciliyye, efʿâl-i iktidâriyye, efʿâl-i mukārebe adını alan birleşik fiiller örnekleri ve çekimleri ile gösterilmiş, son olarak da sîga-yı sıla konusuna değinilerek edevât (edatlar) bölümüne geçilmiştir. Edatın tanımı yapıldıktan sonra Arapça ve Farsçadan Türkçeye geçmiş olanlar da dahil olmak üzere edatlar tek tek ele alınarak cümle içindeki kullanışları gösterilmiş cümleye kattıkları anlamlar verilmiştir. Bunların yanında -ca,-ce ; -da,-de; -dan,-den; -sız,-siz (-sızın,-sizin); -dır,-dir; -lık,-lik ekleri de edat başlığı altında örneklendirilerek açıklanmıştır.

Kitabın sonunda yer alan “Lahika” başlığı altında Arapça, Farsça ile Batı dillerinin Türkçeye etkisi üzerinde durulmuş, Arapça ve Farsçaya ait dilbilgisi kurallarının Osmanlı sarfını ilgilendiren hususları ele alınmıştır. Arapça kaidelerle ilgili de tezkîr, teʼnîs, ism-i fâʿil, ism-i mefʿûl, ism-i mekân, ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i tasgîr, ism-i mensûb, mübâlağa-yı ism-i fâʿil, ism-i tafdîl, sıfat-ı müşebbehe konularına değinilmiştir. Ardından Lisân-ı Fârisî bölümünde Farsçanın Osmanlı dili üzerindeki etkisi açıklandıktan sonra Farsçadaki ism-i fâʿil, ism-i mefʿûl, sıfat-ı müşebbehe ve hâsıl-ı masdar konuları açıklanmış akabinde Farsçadaki edevât (edatlar) konusuna geçilerek edatlar örneklendirilmiştir. Kitabın son başlığı altında “Bazı Kelimâtın İmlâsı” başlığı altında Türkçe kelimelerin imlâsı üzerinde durulmuş, yazımında karışıklık yaşanan kelimeler örneklendirilerek imlâ problemlerine değinilmiştir. Eserin 1312/1894, 1323/1905 baskıları da vardır. Söz konusu baskılarda bölüm başlıklarında ve içerikte birtakım değişiklikler yapılmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Rasim”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-rasim