Altun Yaruk, Budizm’in Mahayana mezhebine ait bir sutra kitabı.

Uygurcanın en tam ve en hacimli birkaç eserinden biridir. Daha çok Altun Yaruk adıyla bilinir. Tam ismi şudur: Altun öñlüg yaruk yaltrıklıg kopda kötrülmiş nom iligi “Altın renkli, ışıklı, en üstün sutra hükümdarı”.

Eserin aslı Sanskritçedir. VIII. yüzyılın başlarında I-tsing tarafından Çinceye tercüme edilmiştir. Çinceden de Uygur mütercimi Bişbalıklı Şıñko Şeli Tutuñ tarafından muhtemelen 10. yüzyılda Uygurcaya çevrilmiştir.

Altun Yaruk, meşhur bir sutradır. Çince ve Uygurcadan başka Soğutça, Tibetçe, Hotence, Moğolca ve Tangutça çevirileri de vardır.

Sutra, Budist terminolojide, Buda’nın konuşmalarını içine alan bir kitap türüdür. Bu bakımdan, İslami terminolojide aşağı yukarı hadislere karşılık gelir. Müritlerinden birinin Buda’ya Budizm'in herhangi bir meselesiyle ilgili bir soru yöneltmesiyle konuya girilir. Buda, bazen araya öyküler de katarak örneklerle ve açıklamalarla soruyu cevaplandırır.

Altun Yaruk’un dili klasik Uygurcadır. Geç Petersburg yazmasında bile bu özellikler titizlikle korunmuştur. Kolofonlarda ve Buyan Evirmek bölümünde ise yer yer yeni dil özellikleri görülür.

Eser, söz dağarcığı bakımından da zengindir. 3600 civarında madde başı mevcuttur. Bunların da yaklaşık % 80’i Türkçedir.

Eser, 10 kitap içine dağılmış 31 bölümden oluşmaktadır. Bölüm başlıkları şunlardır:

1. Bölüm: Başlag “Başlangıç”.

2. Bölüm: Kirtüdin kelmişlerniñ özin yaşın okıtmak “Hakikatten gelmişlerin hayatını anlatmak”.

3. Bölüm: Kirtüdin kelmişlerniñ üç etözin adırtlamak “Hakikatten gelmişlerin üç vücudunu ayırt etmek”.

4. Bölüm: Tülte altun küvrüg körüp kşantı kılmak “Rüyada altın davul görüp tövbe etmek”.

5. Bölüm: Kılınç adartmakın öçürmek “Amel engelini söndürmek”.

6. Bölüm: Arıg yir orunlar sayukı daranı tigme tutruk nomlarıg bodı tigme tuyunmak köñülüg okıtmak “Bütün temiz yerlerdeki dharani denen temel nomları (ve) bodhi denen duyma gönülünü anlatmak”.

7. Bölüm: Lınhua çeçek yöleşürügi üze ögmek “Nilüfer çiçeğine benzeterek övmek”.

8. Bölüm: Toñ altun daranıg okıtmak “Som altın dharaniyi anlatmak”.

9. Bölüm: Yok kurug tözin okıtmak “Boşluğun aslını anlatmak”.

10. Bölüm: Yok kurug töziñe tayanıp küsemiş küsüşüg kanturmak “Boşluk köküne dayanarak duyulan arzuyu kandırmak”.

11. Bölüm: Tört maharanç teñriler teñri yalañuk kuvragın körmek “Dört maharaja tanrının, tanrı ve insan topluluğunu gözetmesi”.

12. Bölüm: Tört maharança teñriler yirtinçüg közetmek “Dört maharaja tanrının, yeryüzünü koruması”.

13. Bölüm: İlinmeksiz tigme daranı nomug okıtmak “Bağlanmama denen dharaniyi anlatmak”.

14. Bölüm: Çıntamanı atlıg daranı nomug okıtmak “Cintamani adlı dharaniyi anlatmak”. 15. Bölüm: a. Sarasvatı atlıg teñri kızı ötüg ötünmek “Sarasvati adlı tanrı kızının saygıyla arz etmesi”.

15. Bölüm: b. Bölüm başlığı düşmüş.

16. Bölüm: Şırıgını atlıg teñri katunı ötüg ötünmek “Şirigini adlı tanrıçanın saygıyla arz etmesi”.

17. Bölüm: Şırıgını atlıg kut teñri katunı ed tavarıg üstemek “Şirigini adlı kut tanrıçasının mal ve mülkü artırması”.

18. Bölüm: Vasundarı atlıg yir katunı ötüg ötünmek “Vasundari adlı yer tanrıçasının saygıyla arz etmesi”.

19. Bölüm: Sançanaçavı atlıg teñriler uruñutı ötüg ötünmek “Sançanaçavi adlı tanrılar savaşçısının saygıyla arz etmesi”.

20. Bölüm: İligler kanlarnıñ köni törüsin aymak “Hükümdarların adil kanununu söylemek”.

21. Bölüm: Suçatı atlıg ilig kannıñ tıltagın okıtmak “Sujati adlı hükümdarın sebebini anlatmak”.

22. Bölüm: Teñriler yekler közetmek “Tanrıların (ve) şeytanların koruması”.

23. Bölüm: Bölüm başlığı düşmüş.

24. Bölüm: İg agrıg […] “Hastalık (…)”.

25. Bölüm: Udakanışandı urınıñ işin kütügin okıtmak “Udakanişandi (adlı) erkeğin işini anlatmak”.

26. Bölüm: Bölüm başlığı düşmüş.

27. Bölüm: Ontın sıñarkı bodısatavlar teñri teñrisi burkanıg ögmek “On yöndeki bodisatvaların, tanrılar tanrısı Buda’yı övmesi”.

28. Bölüm: Somakıtu bodısatav teñri teñrisi burkanıg ögmek “Somaketu (adlı) bodisatvanın, tanrılar tanrısı Buda’yı övmesi”.

29. Bölüm: Bodı sögüt teñrisi teñri teñrisi burkanıg ögmek “Bodhi ağaç tanrısının, tanrılar tanrısı Buda’yı övmesi”.

30. Bölüm: Sarasvatı teñri kızı teñri teñrisi burkanıg ögmek “Sarasvati (adlı) tanrı kızının, tanrılar tanrısı Buda’yı övmesi”.

31. Bölüm: Bu nom erdinig tutuzmak “Bu sutra cevherini teslim etmek”.

Petersburg nüshasına, ayrıca giriş (süü) ve sevap yöneltimi (buyan evirmek) bölümleri eklenmiştir.

Eserin tam nüshası Petersburg’da Doğu Araştırmaları Enstitüsünde korunmaktadır. 1910 yılında Çin’in Gansu vilayetinde S. E. Malov tarafından ele geçirilmiştir. 1687 yılında istinsah edilmiş geç bir kopyadır. 355 yaprağı günümüze ulaşmış olup bu, tüm eserin yaklaşık % 85’ine tekabül etmektedir.

Almanya’nın Berlin şehrindeki Turfan koleksiyonlarında da 70’i aşkın yazmaya ait 800’den fazla parça tespit edilmiştir. Başka Turfan koleksiyonlarda da yeni yeni parçalar ortaya çıkmaktadır. Petersburg yazması ile Berlin parçaları birbirini tamamlamaktadır. Böylelikle eserin neredeyse tamamı inşa edilebilmektedir.

Altun Yaruk çalışmaları 1908 yılında Berlin Turfan koleksiyonlarındaki 8 belgenin F. W. K. Müller tarafından yayını ile başlamıştır. 1913-1917 arasında Petersburg nüshası W. Radloff ve Malov tarafından dökme Uygur harfleriyle yayımlanmıştır. Daha sonraki yayınlar hep bu Radloff-Malov yayınına dayanır. Altun Yaruk üzerinde yapılmış çalışmalar, müstakil bibliyografya teşkil edecek kadar artmıştır.

Radloff-Malov neşrinden sonra C. Kaya (1994) ve T. Ayup-M. Sayit (2001) metnin tamamını yayımlamışlardır. S.-C. Raschmann’ın Berlin Turfan koleksiyonlarındaki Altun Yaruk’a ait parçaların 3 cilt halinde kataloğunu yayımlaması, Altun Yaruk çalışmalarını hızlandırmıştır. Birçok araştırıcı tez veya müstakil araştırma olarak eserin kitaplarını/bölümlerini işlemişlerdir.