Ahmet İhsan Tokgöz’ün gezi yazısı türündeki “telif eseri”. Altı Hafta Nil’de Seyahat, Tokgöz’ün gezi yazısı türündeki eserlerinin ikincisidir. Bununla birlikte Ahmet İhsan, mezkûr eserinin “Mukaddime” bölümünde seyahatname türünde bir eseri ilk defa yazdığını belirtir. Buradan hareketle Ahmet İhsan’ın, gezi yazısı türüne yaklaşan ilk eseri olan Avrupa’da Ne Gördüm'ü (Ercilasun 1996: 32) seyahatname olarak değerlendirmediği çıkarımı yapılabilir.

Eserin kapağında panoramik görünüme sahip bir fotoğraf vardır. Mezkûr fotoğrafta Nil Nehri üzerinde hareket eden bir vapur ön plandadır ve arkada nehir kıyısındaki dağların görünümü dikkatleri çeker. Eserin kapak kısmında bulunan resmin altında “Musavver Seyahatname” diye bir niteleme mevcut olmakla birlikte bunun hemen aşağısında “Yirmi yedi kıta resimle müzeyyendir” ifadesi dikkatleri çeker. Başlığın hemen altında ise; “1309 senesi kanun-ı evvelinin beşinci kanun-ı saninin on sekiz tarihine kadar Nil Nehri’nde vapurla icra olunan bir seyahatteki müşahedâttan müteşekkildir” ifadesi vardır.

Kanun-ı evvelin beşinci günü Nil Nehri yoluyla seyahate başladığını ifade eden Ahmet İhsan, bu seyahatin altı hafta olacak şekilde planlandığını belirtir. Bu seyahati fotoğraflarla bezeli bir biçimde özetleyen Ahmet İhsan, gezi boyunca kaydettiği hatıralarını topladığı Altı Hafta Nil’de Seyahat eserini seyahatname olarak niteler. Kahire’den başlayan yolculuğun şelalelere kadar devam etiği yine mukaddime bölümünde bildirilir. İlk defa bu türde bir yazı kaleme aldığını bildiren Ahmet İhsan, hata ve kusurlarının da ilk defa seyahatname yazıyor olmasına bağlanmasını arzu ettiğini dile getirir. Ahmet İhsan’ın ilk defa bir seyahatname yazdığını ifade etmesine rağmen üslubundaki titiz tavır dikkat çeker. Eser, âdeta bir Mısır gezi rehberi gibidir. Eserdeki üslubu, Recaizâde Mahmut Ekrem’in nitelemesiyle “üslub-ı müzeyyen” biçiminde nitelemek yerinde olacaktır. Tasvirlerde görünüm kazanan süslü üslubun yanı sıra okuyucuyu odak noktasına koyan ve meramını anlatma kaygısına sahip olan meddah anlatıcı geleneğinin bir takım yansımaları da gözlemlenebilir. Ahmet İhsan’ın eserine koyduğu zamanı imleyen tarih ifadeleri, eserin neredeyse seyahatin her gününde yazılan notlarla teşkil edildiği izlenimi verir.

Beş bölümden oluşan eserin ilk bölümü seyahate çıkılan deniz araçlarının tarihsel serüveniyle başlar. “Birinci bâb” başlığının hemen altındaki bölümde yer alan detaylara dair anahtar kelimelerin varlığı dikkat çekicidir. Söz gelişi birinci bölümde “Nil’de suret-i seyahat – Tevfikiye ve Kuk vapurları – Nil üzerinde – Memfis – Beni Hasan – Asyut – Luksor” gibi ifadeler ve yer isimleri alt başlıkta kendisine yer bulur. Eserin ikinci bölümünde “Luksor” kasabasının bulunduğu bölgeye ağırlık verilirken üçüncü bölümde Halife Vadisi ve civarına odaklanılır. Dördüncü bölümde Asuan şehrine dair gözlemler paylaşılmak suretiyle dönüş yolculuğuna geçiş başlar. Beşinci bölümde Kahire’ye avdet izlenimleri paylaşılır.

Ahmet İhsan’ın canlı tasvirleri ve sanatkârane üslubu ile tasvir edilen gözlemlere Mısır tarihi ile ilgili kapsamlı bilgiler eklenir. Nil Nehri’nin etrafında süregelen medeniyetin tarihsel süreç içindeki gelişimi, civar şehirlerdeki ve köylerdeki ahalinin yaşamına dair kapsamlı bilgiler ve nehir kenarında bulunan kadim Mısır tapınaklarının özellikleri oldukça etraflı bir şekilde okuyucuya aktarılır. Seyahat edilen gemilerin özellikleri ve yine kendisi gibi oraları gezen seyyahların isimlerinden milliyetlerine kadar birçok detayın varlığı söz konusudur. Nehir kenarındaki limanların özelliklerinin yanı sıra karada yapılan yolculuğun mahiyeti ve kara yolculuğundaki yegâne araç olan katırların varlığı da Ahmet İhsan’ın aktardığı başlıca gözlemler arasındadır. Nil Nehri etrafındaki şehirlerin vapurun üzerinden nasıl göründüklerinin teressümlerine ilgili şehirlerin tarihlerine dair verilen kapsamlı bilgiler, okuyucunun Mısır tarihi hakkında bilgi sahip olmasına katkı sunar. Tüm bunlara ek olarak kadim Mısır krallarına dair de tarihsel bilgilerin yanı sıra yine firavunların gündelik yaşamlarına dair detaylara da tesadüf etmek mümkündür. Ayrıca mumyaların görünüşleri ve kimler tarafından keşfedildiğine dair bilgiler de mevcuttur.

Ahmet İhsan’ın eserinde dikkat çeken bir başka detaylar dizgesi Nil havzasının sahip olduğu tabiî özelliklerin varlığıdır. Nil Nehri’ni taşkın seviyelerinin belirginlikleri, vapurların gürültülerinden kaçan timsahların ortadan kayboluşu, çevredeki köylülerin tabiatla uyumlu bir yaşam sürmeleri ve sosyo-ekonomik koşullarını da Nil Nehri odağında teşkil edilmesi gibi hususiyetler, eserin bir başka niteliğidir. 

Eser, 1312/1896'da İstanbul Alem Matbaası'nda müstakil bir kitap olarak yayımlanmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet İhsan Tokgöz”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tokgoz-ahmet-ihsan