Yenişehirli-zâde Hâlid Eyyûb’un 1315 /1897 yılında yayımladığı, iki bölümden oluşan gezi notları ve fenni nitelikteki tercüme eseri. Cemal Efendi Matbaası’nda basılan eser 47 sayfadan ibarettir. Eserin ilk 29 sayfası “Alp Dağlarında Temâşâ”, 18 sayfa süren ikinci kısmı ise “Edvâr-ı Arz” başlığını taşır. Hâlid Eyyûb, kitabın “İfade” başlığı taşıyan giriş kısmında sadece Fransızcadan tercüme olduğunu belirtirken yazarın ismini vermemiş, eserin oluşumuna dair kısa bir not düşmüş, iki farklı konuda yazılmış olan metinlerin neden bir arada yayımlandığını açıklamıştır:

“(Temâşâ) Fransızca büyük bir eserin küçük bir bâbından muktebestir. Müellifin Alp Dağları’ndaki meşhûdâtını, mahsûsât-ı şâirânesini musavver olan bu parçayı âcizleri de lisanımıza naklettim; fakat eserin yalnız bu kısmı pek muhtasar idi, başlı başına bir kitap vücûda getiremezdi. Anın içün yine o eserden iktibâs eylediğim (Edvâr-ı Arz) unvânlı bir bahsi de Temâşâ’ya ilave ettim, böylelikle şu eser-i nâçiz meydana geldi” (Hâlid Eyyûb, 1305: 2).

Eserin “Temâşâ” kısmına insanların kabiliyetleri ve temayülleri arasındaki farkı belirterek başlayan yazar, kiminin sanata meyilli iken ilimle bağlantısının yetersiz olabileceği, kiminin ise tam aksine ilmî meselelere itiyâdı varken sanat, musiki gibi konularda kabiliyeti olmayacağı yönündeki tespitleri sıralar. Bu farkların fıtrata göre şekillendiği neticesine varılır. Yazar, kendisinin de sanat ve edebiyattan ziyade “ilm-i arz”a büyük ehemmiyet verdiğini, okulu bitirdikten sonra da arzın tüm bileşenlerine –ormanlara, ağaçlara, sahraya, okyanuslara, denizlere, dağlara vs.- merakını dile getirir. Bu girizgahtan sonra “elvâh-ı bedâiy-nümâ” olarak nitelediği dünyaya karşı bir “fikr-i temâşâ” oluştuğunu, bunun da bilhassa Alp Dağları’na bakışında itekleyici güç olduğunu belirtir. Devamında tarih belirtmeden “…… senesinin ilkbaharında…” Alp Dağları’nda bulunduğundan bahisle oraya dair izlenimlerini aktarır. Heybetini, görkemini, cephelerini, sahralarını, kayalarını, hayranlıkla anlattığı zirveleri dâhil olmak üzere nazarını celb eden tüm ayrıntılarını izlenimci bir anlayışla, hissiyatını da katarak aktarma yoluna gider. Kitabın ilk bölümünü yazar, hayranlıkla izlediği zirvelere ve tabii heykellere veda edip şehre doğru inmeye başladığını dile getirerek tamamlar.

Eserin ikinci bölümünü teşkil eden “Edvâr-ı Arz” kendi içinde başlıklara ayrılmış, dünyanın oluşumuna dair ayrıntılara yer verilmiştir. İlk bölüm “Teşekkül-ü Arz u Kürrenin İlk Hâli” başlığını taşır. İkinci bölüm olan “İlk Mahlûkat”ta ise evvela suların oluştuğundan, bu nedenle de suda yer alan yosun ve otların ilk canlılar olduğundan bahsedilir. Üçüncü bölümde tamamen sulardan oluşan dünyada, karaların nasıl meydana geldiği “İlk Karalar” başlığı altında anlatılır. Dördüncü alt başlık “İlk Nebâtât-ı Berriye” başlığını taşır. Bu başlık altında da başlangıçta tamamen sularda olan bitkilerin fırtına ve kasırgalar yoluyla dağılan ve evvela kayalara bulaşan yosunların ilk deniz bitkileri olduğu söylenir. “İlk Eşcâr” başlıklı beşinci bölümde ağaçların oluşumundan söz edilir. Nihai olarak ağaçların kendiliğinden çoğalmasıyla ormanların meydana geldiğinden bahisle eser sonlandırılır.

Yazarın biyografisi için bk. "Halit Eyüp (Yenişehirlizâde)". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/halit-eyup-yenisehirlizade