Ahmet Mithat Efendi'nin uzun soluklu romanlarından biri. Eser, karmaşık kurgusu ve geniş hacmiyle Ahmet Mithat Efendi'nin romanları içerisinde önemli bir yere sahiptir. Roman türünün edebiyatımızdaki ilk örneklerinin üzerinden ancak yirmi yıl kadar geçtikten sonra Türkçede böyle bir romanın yazılabilmiş olması önemlidir. Ahmet Mithat Efendi de bu romanına ayrı bir önem verir. Fatma Aliye Hanım'a yazdığı bir mektupta romanı tamamladığını belirttikten sonra "Ama ne güzel roman oldu. Eski yeni coğrafya, mitoloji, tarih falan ile mâlâmâl bir hazine-i malumât oldu" sözleriyle kendisinin de bu romanını çok beğendiğini ifade eder. Bir başka mektubunda da Ahmet Metin ve Şirzat gibi bir romanın Avrupa dillerinde bile yazılmamış olduğunu ileri sürer (Fazıl ve Feylesof Kızım, s. 129, 186). Ahmet Mithat’ın bu romanı beğenmesinin sebebi, geniş bir tarihî perspektife sahip olması ve pek çok konuda okurlarına yeni bilgiler öğretmesidir. Ancak bunun dışında kurgu bakımından da Ahmet Metin ve Şirzat dikkate değer bir romandır. Adının da işaret ettiği gibi güya yazarın sahaflarda bulduğu bir romanda yaşanmış olayların ve onun ilhamıyla yaşanan yeni bir maceranın kurgulandığı, dolayısıyla iç içe geçmiş, iki ayrı çağda yaşanan ayrı hayat hikâyelerini anlatan bir romandır. Roman, Ahmet Metin adında varlıklı ve kendisini her bakımdan iyi yetiştirmiş bir Türk gencinin deniz ve gemicilik merakını ve bu merakla inşa ettirdiği bir özel yelkenli gemiyle gerçekleştirdiği Akdeniz seyahatini konu alır. Sahaflarda bulduğu İtalyanca yazılmış eski bir romandan hikâyesini okuyarak izini sürdüğü Şirzat Selçukî adlı bir Türk beyzadesinin macerası, Ahmet Metin'i, Avrupa'da bir spor olarak o sıralarda çok revaçta olan deniz seyahati yapmak fikrine sürükler ve bu amaçla kendisine, planlarını da kendisinin çizdiği bir gemi inşa ettirerek içinde bulunduğu 19. yüzyılın imkânları ile Şirzat'ın seyahatini tekrar eder. Ahmet Metin, Ahmet Mithat Efendi'nin Rakım Efendi (Felatun Bey ile Rakım Efendi ), Nasuh (Paris'te Bir Türk), Resmi Efendi (Karnaval), Şinasi (Bahtiyarlık), Necati (Vah) gibi her bakımdan iyi yetişmiş, Türklüğü ve Osmanlılığı temsil eden gençlerdendir. Roman boyunca bilgi, görgü ve donanımıyla hem münasebette bulunduğu Avrupalıları hem de dolayısıyla okuyucuları kendisine hayran eden özellikleriyle öne çıkan bir karakterdir.

Tam adı Ahmet Metin ve Şirzat Yahut Roman İçinde Roman olan eserde hem Ahmet Metin'in seyahatini ve yaşadığı maceraları hem de onun anlatımıyla Şirzat Selçuki'nin maceralarını takip ederiz. Şirzat Selçuki'nin hikâyesinin anlatıldığı olay halkası Ahmet Metin'in hikâyesiyle çerçevelenmiştir. "Roman içinde roman" adlandırmasının sebebi budur. Diğer romanlarında olduğu gibi Ahmet Mithat Efendi bu romanında da çok sayıda kişiyi ve bu kişilerle ilgili olayları hiçbir tutarsızlığa düşmeden başarıyla kurgulamış, ayrıca okurlarını Ahmet Metin'in uğradığı yerler ve Şirzat Selçuki'nin maceraları aracılığıyla da tarihî ve coğrafi-arkeolojik konular hakkında bilgilendirmiştir. Dolayısıyla Ahmet Metin ve Şirzat, Ahmet Mithat Efendi'nin roman yazarak gerçekleştirmek istediği iki amacı, eğlendirme ve bilgilendirme amaçlarını başarıyla yerine getiren bir eserdir. Romanda ayrıca yazarın roman türüne ilişkin düşünceleri de Ahmet Metin’in sözcülüğüyle dile getirilmiştir ve bu yönüyle de Ahmet Mithat Efendi’nin roman anlayışı konusunda zengin malzeme verir. Bu romanda dile getirdiği Türklük ve Türklerin tarihiyle ilgili fikirlerini Tercüman-ı Hakikat'teki bazı yazılarında ve Avrupa'da Bir Cevelan adıyla kaleme aldığı Avrupa seyahatnamesinde de ifade etmiştir. Söz konusu yazılarla seyahatname Ahmet Mithat Efendi'nin 1890'lı yıllarda Osmanlıcılık fikrinden tamamen uzaklaşmamakla birlikte Türklükle ilgili konulara ilgi duyduğunu göstermektedir. Ahmet Metin ve Şirzat romanı bu fikirlerinin kapsamlı ve ayrıntılı olarak dile getirilmiş olması sebebiyle bu dönemde yazdığı eserler arasında özel ve önemli bir yere sahiptir. Bu roman, yazarın birçok romanında gördüğümüz ve Tanzimat döneminin bir çeşit resmî ideolojisi olan Osmanlıcılık veya ittihad-ı anasır fikrinden farklı bir tavır sergilemesi bakımından Ahmet Mithat Efendi’nin eserleri içerisinde farklı bir yere sahiptir. Ahmet Metin ve Şirzat ile yakın tarihlerde kaleme aldığı Müşahedat (1891) romanında Rum ve Ermeni roman kişilerine yer veren ve söz konusu kişileri olumlu bir tarzda kişileştiren, hatta farklı unsurların birlikteliğini "mucib-i letafet renkler"in bir araya gelmesi olarak niteleyen Ahmet Mithat Efendi, şaşırtıcı bir şekilde, bu romanda Türkçü bir tavırla karşımıza çıkar. Romanın kahramanı Ahmet Metin, kendisi için bir gemi inşa ettireceği zaman özellikle Türk ustalar bularak gemisini onlara yaptırmayı ister. Yolculuğa çıkarken yanına alacağı mürettebatı da mümkün olduğu kadar Türkler arasından seçmeye özen gösterir, bu düşüncesini özellikle vurgulayarak dile getirir. Hatta "istitar" (örtünme) mecburiyeti olmasa hizmetçileri de Türkler arasından seçecek kadar milliyetçidir. Ahmet Metin ile yukarıda zikrettiğimiz romanların kahramanları arasında bu bakımdan bir fark vardır. Ahmet Mithat Efendi'nin 1899 yılında katıldığı Stockholm'deki Şarkiyatçılar Kongresi için hazırlıklar yaparken okuduklarıyla ve orada tanıdığı bazı Türkologların etkisiyle böyle bir bilince ulaştığı düşünülebilir. Avrupa'da Bir Cevelan'da bu bakımdan bazı ipuçları vardır. Ancak Ahmet Mithat'ın daha sonraki eserlerinde bu tavrını sürdürdüğünü söyleyemeyiz. Daha sonraki tarihlerde yazılmış romanlarında onun yine Osmanlıcılık fikriyatına bağlılığı devam etmiştir. Dolayısıyla Ahmet Metin ve Şirzat'taki farklı tavrın bu romanın yazıldığı döneme özgü olduğu kabul edilebilir. Orhan Okay, Ahmet Mithat Efendi'nin bu romandaki Türklükle ilgili "cüretli fikirleri" II. Abdülhamid'in "direktifi yahut muvafakati dışında" ileriye sürmesinin düşünülemeyeceğini belirtir (Okay 2008: 58). Öte yandan Ahmet Metin'in Türkçülüğünün ırk temelli bir ideoloji olmadığını, esasen kendisinin de bir Boşnak babanın oğlu olduğunu ve küçük yaşında İstanbul'a geldiğini belirtmek gerekir. Ahmet Mithat Efendi Ahmet Metin'i bir Türkçü olarak kurgularken Boşnak asıllı olmasını bir çelişki olarak görmemiştir. Bu da onun Türkçülüğünün bir çeşit kültür milliyetçiliği çerçevesinde anlaşılması gerektiğini göstermektedir.

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi