Alişanzade İsmail Hakkı tarafından yazılmış, Cevdet Paşa'nın şair ve tarihçi kimlikleri etrafında değerlendirildiği tenkit türünde eser. 14. Asrın Türk Muharrirleri serisinin 1308/1892-1893 yılında yayımlanan üçüncü defterinde  İsmail Hakkı, bundan önce yayımladığı iki deftere getirilen, ele aldığı müelliflerin yalnızca başarılı yönlerine değinip kıymetli eserlerinden örnekler verdiği yolundaki eleştirilere cevap verir. İsmail Hakkı’ya göre bir eserin, tenkide konu olabilmesi için belirli bir kıymeti haiz olması gerekir. Değersiz bir eseri tenkit etme çabası âdeta beyhude bir iştir. Bu doğrultuda, söz konusu iki defterde ele aldığı müelliflerin en güzide eserlerini seçmiş, yeri geldikçe bazı “bazı mertebe temhidata” gayret etmiştir.

Yazarın, Cevdet Paşa’yı değerlendirdiği bölüm tenkide dair fikirleri ile başlar. Buna göre ele alınan eseri bir bütün olarak görmek münekkidin ilk işidir. Bu sayede esere bütün yönleriyle vâkıf olan münekkit, müellifin bakış açısını (nokta-i nazar) yakalamaya çalışmalıdır. Bu hususta müellifle düşecekleri bir aykırılık eserin layıkıyla tenkidini imkânsız kılar. İsmail Hakkı’nın burada “nokta-i nazar”dan, eserin yazıldığı dönemin edebî anlayışını kast ettiğini söylemek mümkündür. Zira bunun ardından Cevdet Paşa’nın eski tarzda yazılmış şiirlerine geçip yeni edebiyat “nokta-i nazarı”ndan bu tarz şiirlerin değerlendirilemeyeceğini söyler. Cevdet Paşa’nın “tarz-ı atik” şiirleri, yeni edebiyat görüşüyle taban tabana zıt olmasına rağmen, mensubu bulunduğu gelenek itibariyle “kendilerine mahsus bir letafeti haiz”dir. Ayrıca “kabiliyet-i şiiriyeleri”ni göstermektedir. Cevdet Paşa’nın şiirdeki üslûbuna da değinen İsmail Hakkı, şairin sade bir dili tercih ettiğini, nesirlerinde görülen ağır ifadelerin şiirinde yer almadığını söyler.

Bununla birlikte Cevdet Paşa, “nesren haiz oldukları iktidar-ı harikuladeleri” ile şiirden ziyade nesriyle öne çıkmış, Türk edebiyatında bu yolda şöhret kazanmıştır. Nâsir Cevdet Paşa ise her biri alanında büyük boşlukları dolduran büyük eserlerin sahibidir: Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Kavaid-i Osmaniye, Belagat-ı Osmaniye ve Miyar-ı Sedad. Bununla birlikte İsmail Hakkı’ya göre Cevdet Paşa nesrinin şaheserleri, Tarih-i Cevdet ile Kısas-ı Enbiya’dır. Buna göre memlekette Türkçe tarih kitaplarına duyulan ihtiyacı bir ölçüde karşılayan Tarih-i Cevdet, aynı zamanda kendisine kadar yazılan Türkçe tarihlerden üstündür. Bununla birlikte millî tarih yazımında hâlâ büyük eksiklikler vardır. Tarihî vakanın hikâye suretiyle nakli, önem sırası gözetilmeksizin topyekûn verilmesi, en önemli hadiselerin dahi muhtelif suretlerde verilmesi hemen bütün tarih kitaplarımızda görülen müşterek kusurlardır. Söz konusu olumsuzlukları hemen bütün Türkçe yazılmış tarihlere teşmil eden İsmail Hakkı, Tarih-i Cevdet’i bu türlü kusurlardan münezzeh tutmadığı gibi aksini de söylemez. Kısas-ı Enbiya’yı Cevdet Paşa’nın “kudret-i fevkalade-i münşiyanesi” sayan İsmail Hakkı, bunu üslûbunun sadeliği ile açıklar. İslam tarihi konulu bir kitabın, üslûp ahengini “çocukların bile bila-suubet anlayabileceği surette yazılmış” olduğu hâlde koruması, Paşa’nın nesirdeki kabiliyeti dolayısıyladır. Cevdet Paşa bu sayede “ulvî fikirlerin” mutlaka “âli üslûpla” ifade edileceği anlayışının yanlışlığını kanıtlamış, sade yazmanın nesirde ideal tavır olduğunu göstermiştir.

M. Orhan Okay'ın, Alişanzade hakkında yazdığı ansiklopedi maddesinde (1995) kısaca değerlendirdiği eser, Salih Koralp Güreşir tarafından günümüz harflerine aktarılmıştır. (2021)

Yazarın biyografisi için bk. "İsmail Hakkı (Alişanzade)". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ismail-hakki-alisanzade