Alişanzade İsmail Hakkı'nın; roman türü, türün Batı edebiyatındaki gelişimi, edebî akımlar ve Ahmet Midhat Efendi’nin Türk edebiyatındaki yerine değindiği araştırma-inceleme türündeki eseri. 1308/1892-93 yılında yayımlanan eserin başında Midhat Efendi’nin bir fotoğrafı ile el yazısı ve imzası bulunmaktadır. Ahmet Midhat’ı bilhassa romanı “tehzib-i ahlaka hâdim bir vasıta-i nafia” olarak kullanması dolayısıyla takdir eden İsmail Hakkı, türün memlekette tanınıp sevilmesi yolundaki gayretlerini de kıymetli bulur. Ahmet Midhat, “adi bir romancı” olarak görülme pahasına, bilhassa ilk romanlarında söz konusu gayesinden vazgeçmemiş, “evvel emirde fikr-i avamı tenvir etmek için” çaba göstermiştir. Ancak halkın eserde dile getirilen “hakayık-ı fikrîyeyi istihraç etmek iktidarına malik bulunduğuna” kanaat getirince “ciddi” romanlar yazmaya başlamıştır. Bu bakımdan Ahmet Midhat Efendi, ilk romanlarında “moralizm” ekolünü dikkate almış, okurunu hazırladıktan sonra da demi réalisme (yarı realizm) ve natüralizm akımları doğrultusunda eser vermiştir.

Ahmet Midhat’ı söz konusu hususlar etrafında takdir eden İsmail Hakkı, yazarın bazı romanlarındaki kusurlarına da değinir. Bilhassa mantık hataları ve mübalağalı sahneler nedeniyle Ahmet Midhat’ı eleştirir. Diğer taraftan gidip görmediği hâlde uzak coğrafyaları anlatmasını eleştirenlere Batı’dan Jules Verne’i örnek gösterir. Fransız yazarın, henüz seyyahlarca bile layıkıyla bilinmeyen Amerika, Afrika ve Çin gibi uzak memleketler hakkında okudukları doğrultusunda malumat verdiğini söyler. Eser, Midhat Efendi’nin memlekete tanıtıp sevdirdiği roman türü hakkında verilen bilgileri de içerir. Bir romanın “ibtida”, “intiha” ve “suret-i tasvir ve tertip” olmak üzere üç unsurdan müteşekkil olduğunu söyleyen İsmail Hakkı, en ziyade “intiha”yı önemser. Zira bir eser kötü başlayabilir ya da ya da başarısız bir şekilde tertip edilebilir fakat etkileyici bir son, bunların hepsini gölgede bırakır. Bu doğrultuda, dünya edebiyatının başarılı romancılarının eserlerini yazarken belli başlı beş yöntemi tercih ettiğini belirtir. Vakanın tertip edilmesi ise Octave Feuillet’in birçok romanında yaptığı gibi jurnal ya da mektup metninin verilmesiyle gerçekleşebilir (Jean-Jacques Rousseau’nun Novel Eloiz’i ile Ludovic Halévy’nin bazı romanları). Üçüncü bir yöntem ise her bölümün bir diğerinin devamı olarak kurgulanmasıdır. Midhat Efendi, Hasan Mellah, Çengi, Hayret gibi romanlarını bu yöntemle oluşturmuştur. Fakat onun asıl tercih ettiği yöntem, eserinde okuru muhatap almasıdır. Bu yöntemi faydacı sanat görüşü doğrultusunda seçmiştir. Zira eğitim sisteminde sorunlar yaşanan bir memlekette yazarların okurla temas etmesi gerekir. Alişanzade'ye göre Ahmet Midhat’ın bazı romanlarında bir şahıs olarak dâhil olması ya da vakaya müdahalesi de büyük ölçüde bu yüzdendir. Müşahedat, Henüz On Yedi Yaşında, Felatun Efendi ile Râkım Efendi ve Mihnet-keşan bu yöntemle yazılmış romanlardır.

Ahmet Midhat’ın üslûbuna da değinen İsmail Hakkı, onun eserlerinde kullandığı dili Türk edebiyatında Şinasi ile başlayan sadelik hareketinin devamı olarak görür. Bununla birlikte bu gayretin Ahmet Midhat’la birlikte birkaç yazarımıza sınırlı kalmasına üzülür.

M. Orhan Okay'ın, Alişanzade hakkında yazdığı ansiklopedi maddesinde (1995) kısaca değerlendirdiği eser, Salih Koralp Güreşir tarafından günümüz harflerine aktarılmıştır. (2021)

Yazarın biyografisi için bk. "İsmail Hakkı (Alişanzade)". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ismail-hakki-alisanzade