Mûsâ Kâzım Paşa'nın Kerbelâ mersiyelerinden oluşan eseri. Balkanlarda derin bir tesir icra eden Bektaşiliğin kuvvetli etkisi altında kalmış bir ailede, Bulgaristan’ın Koniçe şehrinde doğup büyüyen Mûsâ Kâzım Paşa, edebiyatımıza özellikle ehlibeyt sevgisi ile ilgili önemli eserler kazandırmıştır. Bu eserlerin en önemlilerinden biri de Makâlîd-i Aşk adını verdiği eseridir. Aşk kilitleri, aşk anahtarları, aşk hazineleri gibi farklı şekillerde Türkçeye çevrilebilecek olan bu eserin adı, eseri yayımlayan Cemil Çiftçi tarafından Aşkın Hazineleri olarak aktarılmıştır (Çiftçi: 2011).

Eser muhteva olarak Kerbelâ olayı ve Hz. Hüseyin ile ilgili 30 mersiye içermektedir. Bu mersiyeler, nazım şekilleri bakımından 1 mesnevî, 5 kaside, 5 terkîb-bend, 1 tercî-bend, 3 müsemmen, 5 gazel, 6 müseddes, 2 muhammes, 1 murabba, 1 kıt’a şeklinde kaleme alınmıştır. Mehmet Arslan ve Mustafa Uzun bu eserin Kerbelâ mersiyelerinden ibaret bir Dîvânçe olarak kabul edilebileceğini ifade etmişlerdir. (Arslan 2014, Uzun 2002: 152) Eser toplamda 1250 beyittir. Bu manzumelerden bazılarının Şîrzâd (ö. 510/1116), Fuzûlî (ö. 963/1556), Muhteşem-i Kâşânî (996/1587) ve Muallim Feyzî (ö. 1910) gibi şairlerin bazı şiirlerine nazire, ilham ve esinlenme yoluyla alakadar oldukları tespit edilmiştir (Bardakçı 2007: 184-185).

Makâlîd-i Aşk, beyit sayıları birbirinden farklı ve her bölümün sonunda Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fâtıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin için salât ve selam ifade eden “Allâhümme salli ve sellim ve bârik alâ seyyidinâ Muhammed ve Ali ve Fatıma / Ve’l-Hasan ve’l-Hüseyn bi-aded-i katarât-ı bahr-i rahmetike’l-vâsia” şeklindeki secili ifadelerin yer aldığı yedi ayrı bölümden oluşan, toplam yüz seksen beş beyitlik bir mesnevî ile başlamaktadır. Bu mesnevî Makâlîd-i Aşk’tan ayrı, müstakil bir mesnevî olarak da addedilebilir. Nitekim mesnevînin ikinci bölümünde: “Bast olunsa sûret-i ehl-i kisâ / Nâmına dense Riyâz-ı Asfiyâ” şeklindeki beyitten bu mesnevîye Riyâz-ı Asfiyâ isminin verildiği açıkça görülmektedir. Ne var ki bu mesnevi, müstakil bir eser gibi basılmakla birlikte, Makâlîd-i Aşk’ın yazma ve matbu bütün nüshalarında eserin baş tarafında bulunmaktadır. Cemil Çiftçi (2011) de eseri baştaki bu mesnevî ile birlikte yayımlamış, bu mesnevîyi ayrı bir eser olarak telakki etmemiştir. Kâzım Paşa’nın öncelikle bu mesnevîyi kaleme aldığı, daha sonradan ve farklı zamanlarda yazdığı mersiyeler ile birlikte yeni bir eser oluşturduğu ve bu esere Makâlîd-i Aşk ismini verdiği düşünülebilir. Ancak bazı kaynaklar Makâlîd-i Aşk başlığını bu baştaki mesnevîye verilmiş başlık zannetmişlerdir. Türk Ansiklopedisi’ndeki: “Kâzım Paşa’nın fâilâtün fâilâtün fâilün vezninde yüz seksen beş beyitlik ve yedi fasıllık Makâlîd-i Aşk adlı bir mesnevîsi vardır ki bu mesnevînin her faslından sonra müsecca Arapça bir ibareyle Hz. Muhammed’e, Ali’ye, Fâtıma’ya, İmam Hasan ve Hüseyn’e salavat vardır. Konusu Kerbelâ fâciasıdır.” (Türk Ansiklopedisi 1974) şeklindeki kayıt bu karışıklığa işaret etmektedir. Kâzım Paşa hakkında yüksek lisans tezi hazırlayan Recep Demir de aynı hatayı tekrar etmiştir (Demir 1999: 12). Halbuki Makâlîd-i Aşk ifadesi mesnevînin değil eserin adıdır.

Riyâz-ı Asfiyâ müstakil olarak 1296/1878-79 ve 1299/1881-82 yıllarında iki kez basılmıştır. Bu eser, özellikle Sünni camiada okunan Süleyman Çelebi mevlidine bir nazire olarak yazılmış, onunla pek çok benzerlikler barındıran bir eserdir ve özellikle Muharrem ayında, matem günlerinde tıpkı mevlid gibi besteli bir şekilde okunması için yazılmıştır. Nitekim bazı çevrelerde 10 Muharrem matemlerinde okunduğu haber verilmektedir (Ahmed Rasim 1980: 124).

Makâlîd-i Aşk’ın üç nüshası tespit edilebilmektedir. Bunlardan ilki Ankara Millî Kütüphanede 06 Mil Yz A 9109/1 numarada kayıtlıdır. 84 yapraktan müteşekkil nüshanın sonunda Risâle-i Mansûr adıyla bir başka eser daha kayıtlıdır. İkinci nüsha; Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi 06 Hk 4716 numarada Mersiye-i Şühedâ-yı Kerbelâ adıyla kayıtlıdır. 54 yapraklık eserin sonundaki istinsah kaydından 1325/1907-8 yılında istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Üçüncü ve son nüsha ise; İstanbul Büyükşehir Kütüphanesi Atatürk Kitaplığı’nda Bel.Yz.K.0092 numarada Mekâlîd-i Aşk adıyla kayıtlıdır. Makâlîd-i Aşk, üç kez de basılmıştır. Bu baskılardan ikisi İstanbul’da biri Edirne’dedir. İlk baskı İstanbul’da 1301/1883-84 senesinde, ikinci baskı 1306/1888-89 yılında yine İstanbul’da Hacı Hüseyin Efendi matbaasında yapılmıştır. Üçüncü ve son baskı ise; Edirne’de Şems matbaasında, 1325/1907-8 yılında yapılmıştır. Bu üç baskı arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. Eserin yirmi dört yıl gibi kısa bir sürede üç baskı yapması Türk halkının esere olan teveccühünü göstermesi bakımından önemlidir (Çeçen 2008: 21). Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde 22 Sel 1456 numarada Mekâlîd-i Aşk adıyla kayıtlı eseri görme imkanımız olmadı. Bu nüshasının Edirne Şems matbaasında basılan matbu nüsha olma ihtimali yüksektir.

Şâirin biyografisi için bk. “Kâzım Paşa, Mûsâ Kâzım, Koniçeli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kazim-pasa-musa-kazim-koniceli