Türk edebiyatındaki Hamza-nâmeler, Hz. Hamza’nın menkıbevi hayatı etrafında oluşan halk hikâyelerinin genel adıdır. XIV. yüzyıldan başlayarak Orta Asya’dan Anadolu topraklarına göç eden Türk halkına, onların anlayabileceği şekilde İslamiyet’i anlatmak ve öğretmek amacıyla bazı destani hikâyeler oluşturulmuştur. Bu hikâyelerde temel yapıyı hayali ve olağanüstülüklerle dolu olaylar oluşturur (Artun 2002: 106-107). Hz. Hamza’nın cesareti, savaşçılığı ve güçlü şahsiyeti, şehit edilmesinden sonra Araplar arasında destanlaşmaya başlamış, kısa zamanda meddah ve kussâs denilen şifahî Arap hikâyecilerinin belli başlı konularından biri olmuştur (Albayrak 1997: 516).

Türkçe Hamzanâmeler ilk defa XIV. yüzyılda Hamzavî (ö. 815/1412-13) tarafından yazıya geçirilmiştir. Hamzavî’nin nerede ve hangi tarihte doğduğu, asıl adı konusunda kesin bir bilgi yoktur. Ancak XIV. yüzyılda divan şairlerinden Germiyanlı Ahmedî’nin kardeşi olduğu bilgisinden hareketle onun da Germiyanlı olabileceği düşünülmektedir. Hamzavî, Emîr Süleyman’ın sohbet meclislerinde bulunmuş ve musahipliğini yapmıştır (Albayrak 1997: 517). Halk tarafından sevilerek okunan ve büyük ilgi gören Hamza-nâme adlı eseri dolayısıyla, Hamzavî mahlasını almış ve bu adla tanınmıştır. Türk dili açısından büyük önem taşıyan Hamzavî’nin Hamza-nâme’si, Arap edebiyatı kaynaklı olup Fars edebiyatı aracılığıyla Türk edebiyatına girmiştir. Daha sonra yazıya geçirilen bu hikâyeleri İranlılar, birtakım yeni ögeler katarak geliştirmiş, Türkler de dinî bir içerikle zenginleştirmişlerdir. Hamza-nâmeler zengin ve karmaşık bir olay yapısına sahip olduğu için her dilde farklı Hamza-nâmeler oluşmuştur. Hamza-nâmeler yazılı hâle gelmeden önce Anadolu’da sözlü gelenekte yaygın olarak anlatılmış (Yelten 2014: 18-19), böylece sözlü gelenekten yazıya geçirilmiş olan İslami kahramanlık destanları içerisinde (Hamza-nâme, Battal-nâme, Danişmen-nâme, Saltuk-nâme) zincirin ilk halkasını oluşturmuştur. Eser, zamanla daha da yayılmış, özellikle yeniçeri ortamlarında, sınır boyu kalelerinde, hatta kahvehanelerde ya kitaplardan okunmuş ya da meddahlar tarafından anlatılmıştır. Nitekim İstanbul kütüphanelerindeki nüshalarından bazılarında eserin hangi tarihte, kim tarafından, hangi kahvehanede okunmuş olduğuna dair kayıtlar vardır (Albayrak 1997: 516).

Eski Anadolu Türkçesi'nin ilk nesir örneklerinden biri olan ve Türk halk edebiyatı motiflerini içeren Hamza-nâme; sade, anlaşılır ve akıcı bir dille kalem alınmıştır. Aynı zamanda bir ceng-nâme özelliği taşıyan bu eser, Türk dili açısından hem dilin tarihî gelişimi, hem de söz varlığı ve halk deyişleri noktasında çok önemli bilgiler barındırmasının yanında kahramanlık ve halk kültürü gibi birçok konuyla da ilgilidir. Hamza-nâme anlatısının baş kişisi Hz. Hamza, doğumuyla birlikte olağanüstü donanımıyla yetiştirilir. Sadece bu olağanüstü fantastik unsurlar, Fars ve Arap kültüründen Hamza-nâme’ ye geçmiş olmalıdır. Ayrıca bu anlatılarda eski Türk kültüründen gelen özelliklerle yeni özelliklerin harmanlandığı görülmüştür (Türk 2017: 15). Eserde zengin bir anlatım gücü hakimdir. Sade bir nesir üslubuyla yazılması, aynı zamanda yazıldığı dönem olan XIV. yüzyıl eserlerinin ortak özelliğini de taşıdığını gösterir. Destan, masal ve hikâyelerde rastlanan unsurların da görüldüğü eserde bazen Kaf Dağı gibi hayalî ülkelerin, bazen gerçek kişilerin yanında cin, peri gibi unsurların yer aldığı olağanüstü olaylar anlatılmıştır. Hamza-nâmelerin bulunduğu kitapların bazılarında amatörce çizilmiş resimlere de rastlanılır.

Eserdeki hikâyeler, tarihî gerçeklikten uzak, olağanüstü olaylarla örülmüş ve hayalî unsurlarla süslenmiştir. Bu hikâyelerdeki olayların birbirini takip etmesi, her ciltte farklı kişi ve olayların ortaya çıkması, ilk bakışta esere karmaşık bir hava vermiştir. Bu durum da birçok dilde Hamza-nâmelerin farklı sayıda olmasına kaynaklık etmiştir. Araplarda 10 ile 12 cilt, İran kaynaklarında 24, 69 ile 82 cilt olduğu konusunda görüşler mevcuttur (Kont 2019:17). İlk yazıldığında kaç sayfa ve kaç cilt olduğu kesin olarak bilinmeyen Hamza-nâme’ nin Türk edebiyatında da kaç cilt olduğu konusunda farklı görüşler söz konusudur. Bu konuda ilk bilgiyi veren Evliya Çelebi’dir. Seyahatnâme'sinde eserin 60 ciltten oluştuğunu ifade etmiştir (Köprülü 1986: 381) Şu ana kadar tespit edilen nüshalarına göre eserin 72 cilt olduğu bilinmektedir (Yelten 2013: 153, Türk 2017: 360, Adıgüzel 2020: 254).

Hamza-nâme’nin ciltlerinin tamamı hakkında bugüne kadar yapılmış herhangi bir çalışma mevcut olmamakla birlikte eserin çeşitli ciltleri üzerine yüksek lisans ve doktora tez çalışmaları yapılmış, bu çalışmalardan bazıları da kitap olarak yayımlanmıştır. Eser üzerine yapılmış, önemli sayılabilecek çalışmalardan biri Muhammet Yelten'in "Hamza-nâme’nin Yeni Ciltleri ve Okunma İmkânları" başlıklı yazısıdır. Çalışmada eserin yeni ciltlerine değinilmiştir (Yelten 2013). Lütfi Sezen de eserin halk edebiyatındaki yerini incelediği yüksek lisans tezini kitap olarak yayımlamıştır (Sezen 1991).

Şairin biyografisini için bk. "Hamzavî", Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hamzavi