Moralı Es-Seyyid Ali Efendi (d. 1170/1757? - ö. 23 Cemaziyelevvel 1224/6 Temmuz 1809) tarafından kaleme alınan sefâret-nâme türünde eser. Osmanlı Devleti,  18. yüzyılın sonlarında Avrupa’da daimî elçiler bulundurmaya başlamış, Moralı Es-Seyyid Ali Efendi de bu amaçla başmuhasebeci payesiyle 2 Eylül 1796’da Paris’e elçi olarak tayin edilmiştir. 24 Mart 1797’de İstanbul’dan yola çıkan Ali Efendi bu yolculuğu ve görevi esnasında yaşadıklarını ve gözlemlerini Fransa Sefâret-nâmesi'nde anlatmıştır (Bişgin 2016: 10).

Sefâret-nâme, türünün karakteristik özelliklerini taşımakla birlikte, verdiği bilgiler açısından ihtilal dönemi sonrasında Fransızların durumunu, yaşam biçimini, adet ve refah seviyesini aktarması açısından önemli bir eserdir. Ali Efendi, eserini gördüğü her şeyi tek tek resmeden bir üslupla kaleme almıştır (Altuniş-Gürsoy 2000: 727).

Fransa Sefâret-nâmesi, muhteva açısından dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm, dua kısmı ile başlar. Burada Allah’a hamd ve peygambere salavatın ardından padişah ve devlete iyi dilek ve şükranlarını ifade eden elçi, bu cümleleri Sefâret-nâme’de sık sık tekrarlar. Ardından heyetin İstanbul’dan gemi ile hareketinden itibaren yaşanan olaylar anlatılır. Güzergâh, yol boyunca uğranılan yerler ile konaklanan mahallerde askeri/mülki erkân ve şehrin ileri gelenleri tarafından ne şekilde karşılandıklarını ifade eder ve ardından Marsilya’daki karantina günlerinden şikâyetle bahseder (Unat 1992: 180). İkinci bölüm, elçinin Paris’e kadar geçtiği yerlere ait gözlemlerini içerir. Özellikle Toulon kentinde tersane müdürünün kendi ikametgâhını boşaltarak, bina üzerine Osmanlı bayrağı asıp ve kapı üstüne de “Bu konak Devlet-i Aliyye’nin elçisinin konağıdır” şeklinde yazdırması elçiyi son derece etkilemiştir. Hatta burada Kaptan-ı Deryaya yollamak üzere ayrıntılı bir tersane krokisi de hazırlamıştır (Bişgin 2016: 15). Güzergâhındaki şehirlerin ticari faaliyetlerinden, çeşitli kurumlarından (hastane, kütüphane vb.) ve buralarda ne şekilde ağırlandıklarından bahseder. Üçüncü bölüm, Ali Efendi’nin 13 Temmuz 1797’de Paris’e girişi ile başlayıp nâme-i hümâyunu arzı sonrası resmen elçiliğinin başlamasını konu edinir. Elçinin başlangıçta göz alıcı bir şekilde geçen günleri zaman içerisinde yerini rutin işlere bırakır. Paris’in saraylarını, fabrika ve rasathanelerini gezen elçi buralar hakkında ayrıntılı bilgiler verir. Son bölümde ise Mısır meselesi dolayısıyla iki devlet arasında yaşanan anlaşmazlıklardan ve elçinin mecburi ikameti ile bu sırada yaşanan birtakım sıkıntılardan bahsedilerek ardından İstanbul’a geri dönüş yolculuğu ile son bulur. Klasik nesir üslubunda kaleme alınmış Sefâret-nâme’de elçi mukayeseler yaparken, lehte ve aleyhte hükümler çıkarmaktan da çekinmez. Hatta dolaylı olarak tavsiyelerde de bulunur (Altuniş-Gürsoy 2000:719).

Unat, Fransa Sefâret-nâmesi’nin üç yazma nüshası bulunduğunu belirtmekte ise de, bazı numaralar günümüzde bir esere karşılık gelmemektedir (1992: 181). Ancak bu konuda hazırlanmış bir yüksek lisans tezinde güncel yazma ve kodlar belirlenmiştir. Bunlar; Süleymaniye Kütüphanesi Reşid Efendi kitapları 630/5, Beyazıt Devlet Kütüphanesi- V-3366 ve Milli Kütüphane Yazmalar A 3967’da bulunmaktadır (Bişgin 2016:25-26). Sefâret-nâme, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası’nda (TOEM) beş sayı halinde yayımlanmıştır (Ahmed Refik 1329a-1329e). Daha sonra Ahmed İhsan Matbaasında 1329’da bu tertipten faydalanılarak ayrı bir kitap halinde basılmıştır (Unat 1992: 181). TOEM’de neşredilmiş eserin çevriyazısı, Belkıs Altuniş-Gürsoy tarafından Erdem Dergisi’nde yayınlanmıştır. Gürsoy, Sefâret-nâme hakkında bir değerlendirme yazısı ve özet hazırlayıp çevriyazı önüne eklemiştir (Altuniş-Gürsoy 2000). Stéphane Yérasimos, TOEM’de tertib edilmiş eseri Fransızca’ya çevirip birinci sefaretname olarak aktarmıştır. Ayrıca, Fransız kaynakları değerlendirilerek Maurice Herbette tarafından “Une ambassade Turque sous le Directoire” adıyla yayınlanmış (1902) ve bu çalışma Erol Üyepazarcı tarafından birtakım hatalar ve eksiklikler giderilerek Türkçe’ye çevrilmiştir (Herbette 1997). Fransa Sefâret-nâmesi üzerinde bir de yüksek lisans çalışması yapılmıştır (Bişgin 2016). 

Madde Yazarı: Doç. Dr. Türkan Polatcı Demirkol

Yayın Tarihi: 05/04/2022