ZEYNÜ'L-ELHÂN (MEHMED LÂDİKÎ)
müzik edvarı
Mehmed Lâdikî (d. 850/1447 ? - ö. 916/1510 ?)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Mehmed Lâdikî'nin Türkçe müzik edvarı. Kitap, yazarın tam adı Zeynü’l-Elhân fî İlmi’t-Te’lif ve’l-Evzân olan Arapça eserinin Türkçesidir. Lâdikî, II. Bâyezîd için 886/1481'de yazdığı müzikle ilgili Arapça eserini  Arapça bilmeyen müzisyen dostları için bir de Türkçe olarak yazmıştır. Bu sebeple Türkçe edvarın 887/1482-83'de yazılmış olduğu tahmin edilmektedir (Uslu 1998: 35). Türkçe edvarın "Nuruosmaniye Kütüphanesi, nu. 3655; Ankara Milli Kütüphane, İbn Sina, nu. A.1267; Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi, nu. 2131 ve 914 tarihli Murat Bardakçı özel nüshası" olmak üzere 4 nüshası tespit edilmiştir.

Lâdikî'nin İstanbul’da medreselerinde müderrislik yaptığı sırada yazdığı eser, Arapçasında (Nuruosmaniye Kütüphanesi, nu. 3138) olduğu gibi üç makale ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Kitabın en önemli yönlerinden biri “eski nazariyeciler” (kudema) ile “yeni nazariyeciler” (müteahhirin) arasındaki farkları ve kendi döneminde bu iki müzisyen grup arasındaki rekabetin farkında olduğunu belirtmesidir. Eserde sırasıyla, birinci makalede müziğin tabii, hendesi, sayı ilmiyle ilgisi, müzik alanında perdeleri belirlemek için kullanılan desatin  yöntemiyle 17 perdenin açıklaması yapılmıştır. Müzikte kullanılan yedi adet dörtlü ve 13 adet beşli cinsler anlatımına yer vermiştir. Müzikal aralıklar konusu bu kısımda açıklanmıştır. Burada Sistemcilerin terimleriyle müzikal sekizli, beşli, dörtlü ve diğer aralıklar bulunmaktadır. Müzikte uyumlu aralıklar anlatılırken Sistemci Dönemin teorisyenlerinde görülmeyen artık ikili aralık yani humus-ı eskal A-V aralığının ilk defa açıklanmış olması önemlidir. İkinci makalede Yeni Sistemciler Ekolünün kabul ettikleri sınıflandırma ile 12 makam, yedi avaze, dört şube, 30 terkip ebced yöntemiyle açıklanmıştır. Açıklamalarda 12 makamın gezegenlere mensubiyeti yer almıştır. Üçüncü makalede zamanın meşhur ikaları, ikalarda zaman aralıkları, eski ve yeni ikalar ve altı parmak denilen müzik eğitim metodu ve kullanılmayan ikalar da anlatılmıştır. Bazı makamların etkileriyle başlanan ve sonrasında da dinî açıdan müziğin değerinden bahsedilen hâtimenin devamında, müziğin icat edilişinde Pisagor'un ünlü rüya anlatısına yer verilmiştir. Sistemcilerin ika, vuruş ve terk sürelerinin doğru ve anlaşılır tanımlarının yapılmış olması önemlidir. Eserde bahsedilen hazzan terkibi ile birlikte 31 terkibin ebced harf notasıyla yapılmış tanımları vardır. Zeynü'l-Elhân, artık ikili aralık ve terkipleri ebced notasyonuyla anlatım yönüyle Anadolu müzik tarihinde ilk ve tek eserdir. Eserde müzik teorisyenlerinden Fârâbî, İbn Sînâ ve Urmevî'den bahsedilmekteyse de metnin asıl kaynağı Urmevî'nin edvarı ve yazarın isminden hiç bahsetmediği Merâgî'nin II. Murâd için yazdığı Makâsıd ile Zevâd-ı Fevâ'id-i Aşere adlı edvarlardır (Uslu 2020: 59-60, 41-45, 47, 52).

Eser üzerine  Ruhi Kalender (1982) müzik alanında ilk Türk müziği nazariyat tezi olarak çeviri metoduyla doktora tezi hazırlamıştır. Necla Dalkıran (1983), metnin Konya nüshasını aynı yöntemle lisans tezi, Ahmet Pekşen (2002) ise Bardakçı nüshası esas olmak üzere üç nüshasını karşılaştırarak metin ve sözlük çalışmasını içeren bir yüksek lisans tezi yapmıştır. Makam ve terkiplerin listesi Eugenia Popescu-Judetz'in makam kataloğunda yer almaktadır (2010). 

Eserden Örnekler


Zeynü'l-Elhân'dan

Vaktâ kim ilm-i mûsikî eşref-i ulûm-ı riyâziyye fi’l-ezmân oldıysa dahı bu ilmden gâyet ve garaz ma‘rifet-i keyfiyyet-i te’lîf-i elhân oldıysa elhânun ve ikâ‘un dahı zamânumuzda müsta‘mel ve meşhûr olanların bilmeklik metâlib-i eşrâf u a‘yân oldıysa ve resâ'il-i kudemâda dahı bu makâsıdun mâ‘rifetin müfîd risâle ma‘dûmu’ş-şân oldıysa efkâr-ı münteşire zabt itdüm ve bir neçe evrâk kim bu maksûdlarun husûlında elfâz-ı şâfîye ve ibârât-ı vâfîye müştemil ola lisân-i Türkîde cem‘ itdüm tâ havâssa ve avâma hîn-i mütâla‘alarında makâsıd-ı asîrelerine vusûl-i yesîr ola ve bu za‘îf ü nahîf meyân-ı vazî‘ ü şerîf du‘â-yı hayrıla anılmaga cedîr ola. Ve anı müştemil kıldum, bir mukaddimeye ve üç makâleye ve bir hâtimeye. Ammâ mukaddime ta‘rîf-i mûsikî ve ma'bâdı tabî‘iyye ve adediyye ve hendesiyye beyânındadur. Makâle-i ûlâ, taksîm-i desâtîn ve mebâhis-i eb‘âd-ı mülâyime beyânındadur. Makâle-i sânî, elhân-ı meşhûre fî- zamâninâ beyânındadur. Makâle-i sâlis, ikâ‘-ı mütedâvil ü meşhûr beyânındadur. Hâtime, fevâyid-i şerîfe beyânındadur ve buna Zeynü’l-Elhân diyü ad virdüm. Mûsikî bir ilm-i riyâziyyedür ki anda nağmelerün mülâyemet ve tenâfüri cihetinden bahs olına. Ve nakarât arasına giren zamânlarun mevzûnlugı ve nâ-mevzûnlugı cihetinden dahı bahs olına tâ te’lîf-i lahn ne tarîk idügi biline. Bilgil bu zikr olınanı hemân Şeyh, Şifâ’sında zikr itdügi ta‘rîfün aynıdur. İllâ bu kadar vardur ki anda beyne’n-nakarât lafzı yirine beynehâ vâki‘ olmışdur. (Pekşen 2002: 15-16)

Kaynakça


Dalkıran, Necla (1983). Türkçe Zeynül-Elhân. Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi. 

Kalender, Ruhi (1982). XV. Yüzyılda Musiki Kuramı ve Zeynü’l-Elhân. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Pekşen, Ahmet (2002). Zeynü'l-Elhân İsimli Eserin Metin ve Sözlük Çalışması (Ladikli Mehmed Çelebi). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Popescu-judetz, Eugenia (2010). A Summary Catalogue Of The Turkish Makams. İstanbul: Pan Yay.

Uslu, Recep (1998). "Mehmet Ladiki Hakkında Şüpheler". Musiki Mecmuası, (462): 33-38

Uslu, Recep (2020). "Müzik Teorisyeni Mehmet Ladiki Yeni Sistemci mi? Eserleri ve Kaynakları Hakkında Yeni Bulgular". Sanatın Gölgesinde. Ankara: Tiksad Yay. 35-67.

Atıf Bilgileri


Uslu, Recep. "ZEYNÜ'L-ELHÂN (MEHMED LÂDİKÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/zeynu-l-elhan-mehmed-ladiki-tees-1443. [Erişim Tarihi: 29 Nisan 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 CÂMASB-NÂME (ABDÎ) Abdî, Mûsâ Prof. Dr. Müjgân Çakır
Görüntüle
2 TERCÜME-İ KASÎDE-İ BÜRDE (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği
Görüntüle
3 RİSÂLE Fİ’L-MEBDE’İ VE’L-MA’ÂD (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Öğretmen Ece Ceylan
Görüntüle
4 NEKÂVETÜ’L-EDVÂR (HÂCE ABDÜLAZÎZ) Abdülazîz, Abdülkâdir-zâde, Hâce Abdülazîz, Usta Abdülazîz Doç. Dr. Recep Uslu
Görüntüle
5 DÎVÂN (ADLÎ) Adlî, Sultân Bâyezîd-i Velî bin Fâtih Sultân Mehmed Prof. Dr. YAVUZ BAYRAM
Görüntüle
6 DÎVÂN-I TÜRKÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
7 DÎVÂN-I FÂRİSÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
Görüntüle
8 DÎVÂN (ÂFİTÂBÎ) Âfitâbî Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
9 DÎVÂN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Doç. Dr. Osman Kufacı
Görüntüle
10 HÜSREV Ü ŞÎRÎN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
Görüntüle