Enderunlu Fâzıl’ın (ö.1225/1810), dünyanın çeşitli bölgelerinden kadınların fizikî ve karakteristik özelliklerini anlattığı eseri. Mesnevi şeklinde yazılan ve 1115 beyitten oluşan (Öztürk 2002) Zenân-nâme’nin telif tarihi ise bilinmemektedir. “Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilün” kalıbıyla kaleme alınan eserde, aynı kalıpla yazılmış 1 müfred ve 6 matla da vardır.

Fâzıl, mukaddime kısmında insan neslinin Âdem ve Havva sayesinde türemesinden, ideal kadının özellikleri ile erkeklerin kadınları etkilemek için neler yapmalarından bahseder.  Ardından sebeb-i telif kısmında eserini sevgilisinin isteği üzerine yazdığını söyler. Daha sonra da asıl konuya geçerek, dünyanın değişik bölgelerinden kadınların fizikî ve ahlaki özelliklerini, huylarını tek tek anlatır.

Şair, Hint, Özbek, çöl Arabı, Sudanlı, Yemenli, Faslı, Dürzî, Safedli, Şamlı, Kıbrıslı, Hâverânlı ve Anadolulu kadınlar hakkında olumsuz ifadelerde bulunurken; Acem, Habeş, Benî Hıtayî kadınları ile Cezayir, Mekke, Trablus, Halep ve İspanya’da yaşayan kadınları över. Mısır ve Tunus kadınlarını ise daha çok fahişeler ve ahlaken düşük kadınlar üzerinden değerlendirir. İstanbul kadınlarının nezaketini ve güzelliğini ise uzun uzun anlatır. Bunları da, kendi içinde gerçekten namuslu olanlar, namuslu görünüp eşlerini aldatanlar, sık sık dışarı çıkıp gelip geçene göz süzenler ve lezbiyenler olarak dörde ayırır. Avrupalı kadınlar içinde özellikle Rum ve Rumeli kadınları övülürken, Ermeni, Yahudi ve çingene kadınları güzel bulunmaz. Arnavut, Boşnak ve bilhassa Tatar kadınları da tavırları sebebiyle eleştirilir. Gürcü ve Çerkes kadınları ise en beğenilen kadınlardandır. Bunların yanında, Boğdanlı, Bulgar, Hırvat, Felemenk, Rus ve Amerikan kadınları hakkında olumsuz; Leh, Avusturyalı, Fransız, İngiliz kadınları hakkında olumlu değerlendirmelerde bulunulur.

Bu ana bölümlerden sonra, evlenip çocuk sahibi olmanın sıkıntılarından bahsedilerek erkeklere evlenmemeleri öğütlenir. Sonraki bölümde, kadınların hamamdaki yeme içme ve eğlenceleri hatta kavgaları oldukça realist bir şekilde tasvir edilir. Ardından “ahlaken düşük” bir kadının evinin mahalleli ve imam tarafından basılması, fakat kadının imama rüşvet vererek mahalleliyi uzaklaştırmasına dair hikâye anlatılır. Bunların ardından, bazı hafifmeşrep kadınların kuşaklarına yazdığı beyitlerden ve fazla cinsel ilişkiye girmenin zararlarından bahseden iki kısa bölüm yer alır. Mesnevinin sonunda şair, bir yandan işlediği konuyu yererken, bir yandan da böyle bir eserin yazılamayacağını söyleyerek mesnevisini över.

Fâzıl’ın kadınlar hakkında anlattığı her şey, enderunda veya gezdiği yerlerde bizzat gördüğü şeyler değildir; kimi zaman duyduklarını da ekler (Öztürk 2002: 91, 94). Bazı araştırmacılara göre eser, şehveti ön plana alan kadınlar yerine, daha itaatkâr kadınların tercih edildiğini göstermesi açısından da ilgi çekicidir (Kuru 2001: 497). Zira cinsellikle ilgili tutumları beğenilmeyen kadınlar aşağılanırlar (Sharma 2016). Bazı araştırmacılar da, aslen Arap olan şairin bakış açısının Türkleştiğini düşünürler (Gibb 1999: 422).

Zenân-nâme’nin sade ve anlaşılır bir dili vardır. Şair, pek çok yerde sözü uzatmamak için detay vermediğini belirtir. Eser, deyimler, atasözleri ve sosyal hayat unsurları açısından da zengindir. Rum, Arap ve Türk diyalektlerinin taklit edildiği kısımlarda ve sonlarda yer alan bölümlerde ise mizahî bir anlatım vardır. Zenân-nâme, muhtevası sebebiyle müstehcen bulunmuş (Kurnaz 2000: 285), kadınlara karşı antipatisi ve açık mısraları dolayısıyla eleştirilmişse de (Kocatürk 1964: 547); konusunun orijinalliği ve üslubu sebebiyle şairin en başarılı olduğu mesnevilerinden biri olarak görülmüştür (Horata 2019: 193).

Evlilik karşıtı bölümü sebebiyle 1838’de bastırılan nüshaları Mustafa Reşit Paşa emriyle toplatılan eserin (Muhib 1945: 4), matbu ve el yazması pek çok nüshası vardır (Öztürk 2002). İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi T.5502 ile British Library Or.7094 numarada ve çeşitli özel koleksiyonlarda minyatürlü nüshaları da mevcuttur. Zenân-nâme, Fransızca (Decourdemanche 1879) ve İngilizceye de (Mathers 1927) çevrilmiştir. Ercümend Muhib (1945) ise eseri, Hûbân-nâme ile birlikte Latin harflerine çevrilerek yayımlamış, “lüzumsuz” ve “gayrı edebî” gördüğü bazı bölümleri ise çalışmasına dâhil etmemiştir. Zenân-nâme’nin tam metninin yer aldığı bir yüksek lisans tezi mevcuttur (Öztürk 2002). Eserin minyatürlü nüshası, sanat tarihi alanındaki tezlere konu olmuştur (İçen 2001, Palancı 2019). Ayrıca eserin günümüz Türkçesine çevrilmiş hâli de İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır (Bingölçe 2006).

Şairin biyografisi hakkında bk. "Fâzıl, Enderunlu Fâzıl (Hüseyin) Bey". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fazil-enderunlu-fazil-huseyin-bey