Muallim Naci’nin konusunu İslam tarihinden alan trajedi türünde eseri. Eser cilt içi ebrulu, 70 sayfa ve 505 beyitten oluşmaktadır. Eserin ilk sayfasında eserin “manzum bir vak’a-i tarihiye” olduğu ve “Maarif Nezaret-i Celilesi'nin ruhsatıyla tab olunduğu” bilgisi yazılıdır.

1889’da neşredilen ve konusunu İslam tarihinden alan manzume piyes tarzındadır. Ahmet Mithat Efendi Muallim Naci’nin bu manzumeyi Osmanlıca bir trajedi oluşturmak maksadıyla kaleme aldığını, ancak muvaffak olamadığını belirtir. Nâci Zâtü'n-Nitâkayn isimli eserini, Fransız klâsik trajedilerini okuduktan sonra, Türk edebiyatında trajedi çığırı açmak için kaleme almıştır.

Eserin konusu Hz. Ebu Bekir'in kızı Esma ile torunu Abdullah b. Zübeyr b. Avvam'ın hayat hikâyeleridir. Zat-ül Nitakayn, Hz. Ebû Bekir'in kızı ve Abdullah b. Zübeyr'in annesidir. İbnü’z-Zübeyr ise Zübeyr bin Avvâm ile Hz. Ebû Bekir’in kızı Esmâ’nın, yani Zâtü’n-Nitâkayn’ın oğludur.

Eserin kahramanlarından Esma, Hicret esnasında babası Hz. Ebu Bekir ile Hz. Muhammed’e azık hazırlamasıyla meşhurdur. Bir rivayete göre Hz. Peygamber ve Ebû Bekir'in üç gün saklandıkları Sevr mağarasına geceleri yemek taşıyan Esma, üçüncü gün mağarayı terk edip Medine'ye doğru yola çıkacakları sırada azık torbasının ağzını bağlayacağı ipi evde unuttuğunu anlayınca kuşağını ikiye bölerek kapların ağzını bağlamış. Bundan son derece memnun olan Hz. Peygamber'in, “Allah bu kuşağının karşılığında cennette sana iki kuşak versin” diye iltifat etmesi üzerine “Zatünnitakayn” (iki kuşaklı) lakabını almıştır. Muallim Nacî, bu hadiseden mülhem eserine Zâtü'n-Nitâkayn adını vermiştir.

Eserin başında Hz. Esma tanıtılır devamında Hz. Hüseyin’in Kerbala’da muhaliflere karşı verdiği mücadele sonunda şehit olması hadisesi anlatılır. İbnü’z-Zübeyr’in irad ettiği hutbede Yezid’e lanet etmesi ve Hz. Peygambere ve Hz. Ali’ye, sevgi ve sadakatini bildirmesi üzerine Yezid Müslim’e Medine halkını kendisine itaat ettirmesi ve Yezid’i zincirlemesi görevini verir. Medine’ye giren Müslim iki gün sonra ölür ve Mekke’ye girme görevi Hasîn bin Nember’e verilir. Bu sırada Yezid’in öldüğü haberi gelince Haccac görevlendirilir. Haccac’ın askerleri İbnü’z-Zübeyr’in başını keserek Haccac’a götürürler. Hz. Esma defnetmek maksadıyla oğlunun naaşını ister, fakat Haccac buna yanaşmaz.

Muallim Naci, İslam tarihinde yaşanmış en acı hadiselerden olan Kerbela ve sonrasında yaşanan iktidar mücadelesini manzumenin/trajedinin ana vak’ası yapmıştır. Eserde iman, vatana bağlılık, millet sevgisi, birlik ve beraberliğin önemi, hürriyet, namus, cesaret ve fedakârlık gibi değerler işlenmiştir.

M. Kayahan Özgül’ün Şiir Hazanında Gazel Dökenler V- Muallim Naci Efendi adlı kitabının 297-342. sayfaları arasında eserin Latin alfabesine aktarılmış metni bulunmaktadır.

Muallim Naci’nin biyografisi için bk. “Muallim Naci”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muallim-naci