Bulunduğu bölgedeki Yenisey Nehri’nin adını alan ve Köktürk harfleriyle yazılan yazıtlar.

Yenisey Yazıtları'nın çoğu taş kitabelere, bir kısmı kayalara ve değişik aletler üzerine yazılmıştır. Tahminen VII-XII. asırlar arasında çoğunluğu Kırgızlar, bir kısmı da başka Türk boyları tarafından dikilmiş olan bu yazıtlar, Yenisey Nehri’nin üst havzasında, bugünkü Rusya Federasyonu içerisindeki Tıva ve Hakasya Cumhuriyetlerinin topraklarında ve Krasnoyarsk Kray’ın Minusinsk ilçesinde bulunmaktadır (Alyılmaz 2007: 17; Ercilasun 2004: 141; Şçerbak 1970: 111; Batmanov 1959: 12). Yazıtların sayısı hakkında çeşitli görüşler mevcuttur. O. F. Sertkaya’nın (2008: 14) 2008 yılında verdiği bilgiye göre bu yazıtların sayısı 184’e yakındır. D. D. Vasilyev (2011: 905), 250 civarında olduğunu belirtir. Sayısının çokluğundan dolayı W. Radloff ile H. N. Orkun tarafından kendi adlarıyla verilen Yenisey Yazıtları’nı; S. E. Malov, ‘Yeniseyskaya Pis’mennost Tyurkov’ (1952) adlı çalışmasında adlarının yanı sıra 1, 2,.... şeklinde numaralandırarak yayımlamıştır. Bu numaralandırma daha sonra ‘Drevnetyurkskiy Slovar’ın yazarları tarafından takip edilerek E 1, E 2.... şeklinde E harfiyle gösterilmiştir (Nadelyayev vd. 1969). Yenisey Yazıtları’nı numaralandırarak göstermek A. M. Şçerbak, D. D. Vasilyev, İ. V. Kormuşin  gibi bilim adamları tarafından kullanılarak bilim dünyasında yaygınlaşmıştır.

Yenisey Yazıtları’nın yazılış tarihi üzerinde değişik görüşler mevcuttur. Bazı bilim adamları -özellikle yazıtlar üzerinde ilk inceleme yapanlar-,  bu yazıtların Orhon Yazıtları’ndan daha önce, yani V-VII. asırlar arasında yazıldığını belirtmektedirler (Thomsen 1993: 55; Malov 1952: 7-8; Orkun 1994: 428). Bazıları ise yazıtların tahmin edildiği gibi eski olmadığını ve en eski yazıtların IX. asrın başlangıcında yazıldığını ileri sürmektedirler (Şçerbak 2001: 93). Bu konuda çok sayıda araştırma yapan ve incelemelerinde arkeolojik buluntuları da değerlendiren L. R. Kızlasov (1960: 117-120), yazıtların en eskisinin VII. asra en yenisinin de X. asra ait olduğunu ifade etmektedir. Yazıtların yazılış tarihi hakkında ilk kesin tarih S. G. Klyaştornıy tarafından ileri sürülmüştür. Klyaştornıy, Altın-Köl (E 28) Yazıtı’nın 711 yılında vefat eden Kırgız kağanı Bars Bek’e ait olduğunu tespit etmiş ve bu yazıtın VIII. asrın ilk yarısında yazıldığını belirtmiştir (Klyaştornıy 1976: 265-266). 

Moğolistan’da bulunan Orhon Yazıtları’na göre hacim bakımından küçük olan Yenisey Yazıtları’nın büyük bir kısmı taş kitabelere kazınmış epitafik içerikli yazıtlardır, bir kısmı da değişik aletlere, süslere ve kayalara yazılmış küçük pratik içerikli yazıtlardan oluşmaktadır. En küçük yazıt bir kelimeden ibaret iken en büyük yazıt (El Bajı, E 68) 22 satırdan oluşmaktadır.

Yenisey Yazıtları’nın  mezarlara dikilmiş olanları, dörtgen veya çokgenli, yükseklikleri 1-3 metre arasında değişen taşlara kazınarak ya da vurularak yazılmıştır. Bazı yazıtlar, üzerine önceden geyik resimleri yapılan ‘geyikli taşlar’ adlı taşlara yazılmıştır. Yazıtların çoğunluğunda o dönemin boylarına ait boy damgaları mevcuttur. Bu damgalar yazıt sahibinin hangi boya ait olduğunu gösteren sembollerdir. Vefat eden insanın anısına oğulları, akrabaları tarafından dikilmiş olan yazıtlarda yazıt sahibinin hayatta iken yaptığı kahramanlıklar, sahip olduğu zenginlikler anlatılmıştır. Mesaj çoğunlukla ölenin kendi ağzından iletilmekle beraber başka birisi tarafından anlatılan metinler de vardır. Ölen, yazısında yaptığı kahramanlıkları, zenginliğini anlattıktan sonra bu hayata, hanımına, evlatlarına, dostlarına doyamadan onlardan ayrıldığını ifade etmektedir. C. Alyılmaz (2007: 17), yazıtların bu özelliğini göz önünde bulundurarak bunları ‘veda nutku’ / ‘ayrılık metni’ şeklinde nitelendirmektedir.

Köktürk harfli yazıtlar içinde epitafik içerikli Yenisey Yazıtları tür ve şekil bakımından birçok bilim adamının ilgisini çekmiş, bu konuda çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. İlk önce bilim adamları ‘yazıtlar folklor ürünü mü ya da tarihe dayalı yazılı edebî eser mi?’ sorusu üzerinde yoğunlaşmışlar, bazıları yazıtları folklorik bir eser, bazıları da yazılı edebiyat eseri olarak algılamışlardır (Ruhlyadev 2005: 204-208). M. İ. Bogdanova (1947: 12-13), çalışmasında epitafik içerikli Yenisey Yazıtları’nın ağıt, methiye ve diğer halk edebiyatı eserlerinin özelliklerini taşıdığını belirtmektedir. M. O. Avezov (1961: 58), yazıtları kerez (nasihat) ve koşok (ağıt) gibi halk edebiyatı türleri ile ilişkilendirir. L. Bazin (1986: 346-348), yazıtları hayatta kalanların vefat eden birisinin ruhunu incitmemek ve onun yaşayanlardan intikam almaması için dikilen methiye içerikli ritüel yazıtlar olarak açıklamaktadır. İ. V. Stebleva (1965: 61-63), epitafik içerikli Yenisey Yazıtları’nın epitafi şiirinin ilk örnekleri olduğunu ifade etmektedir. M. A. Ungvitskaya (1971: 68-71), epitafik içerikli Yensiey Yazıtları'nın oluşmasında vefat eden kişinin eşi tarafından söylenen sıgıtların, ağıtların önemli yeri olduğunu ifade etmektedir. Aynı bilim adamı, yazıtları alıptıg nımahtar şeklinde adlandırılan Hakas kahramanlık hikâyeleri ile de ilişkilendirir. Ona göre aile tarihi özelliğinde olan alıptıg nımahtar ile yazıtlar aynı dönemde ortaya çıkmış, aynı düzene ve üsluba sahiptir ve her ikisinin kaynağı da halk şiiridir (Ungvitskaya 1973: 73-86). R. Z. Kıdırbaeva (1980: 103-117), runik yazıtların koşok (ağıt), arman (hüzün), coktoo (yoglama) ve kahramanlık destanlarının birimlerinden oluştuğunu dile getirmektedirİ. L. Kızlasov (1998: 82-83) ise epitafik içerikli Yenisey Yazıtları’nı Eski Türklerin geleneksel şiirinden (ağıtlardan) ortaya çıkan orijinal eserler olarak açıklamıştır. D. V. Ruhlyadev (2007: 288-292), Yenisey Yazıtları’nın türü üzerine yaptığı çalışmasında epitafik içerikli yazıtlar ile ağıtların vefat eden birisini "yoğlamak"tan ortaya çıktığını, yazıt metinlerinin de cenaze ayininde söylenen ağıtın yazıya geçirilmesiyle ortaya çıkan ve farklı özelliklere sahip (olayın ağıtlarda olduğu gibi başka birisinin değil ölenin kendisi tarafından anlatılması) yeni bir tür olduğunu belirtmektedir. R. S. Lipets, yazıtların methiye, mezar şiiri ve ağıt gibi halk edebiyatı türlerinin karışımından oluştuğunu belirterek, yazıtların birisinin cenaze töreninde dikildiğini ve bunun amacının da ölenin adını gelecek nesle ulaştırmak olduğunu ifade etmektedir (Lipets 7, 119-122).

Yenisey Yazıtları’nı kesin olarak ağıt ya da epitafi diye bir türe ait olduğunu söylemek doğru değildir. Çünkü bazı yazıtlarda acınma ünlemi ya da seslenme eki bulunmamakta, sadece birisinin vefat ettiği, kimlerden ayrıldığı ve hayatta iken yaptığı işler anlatılmaktadır. Dolayısıyla epitafik içerikli Yenisey Yazıtları, Türk boylarında ölü gömme ve cenaze ayininde ortaya çıkan, esas fonksiyonu ve amacı vefat eden insanın anısını ebediyen yaşatmak olan ve ağıt, methiye ve diğer halk edebiyatı eserlerinin özelliklerini taşıyan çok yönlü bağımsız eserlerdir (Useev 2019: 345). Metinlerde yazıtlar beŋgü taş ‘ebedî taş’ ya da beŋgü ‘ebedî, anıt’ kelimeleri ile adlandırılır.