Muallim Naci’nin, Yenişehirli Avni tarafından kendisine hediye edilen Hakîm Senâî’ye (ö. 525/1131 [?]) ait Hadîkatü’l-Hakîka ve Şerîatü’t-Tarîka adlı tasavvufa dair Farsça manzum eserinden 15 beyti tercüme ve şerh ettiği eser. Naci, Yenişehirli Avni’nin vefatından bir yıl sonra kaleme aldığı bu eserine, onun hatırasına bir saygı ifadesi olarak Yâdigâr-ı Avnî adını vermiştir.

Yâdigâr-ı Avnî, içerik bakımından üç bölümden oluşmaktadır. Eserin ilk bölümü (s. 3-6) bir nevi “sebeb-i telif” ya da “ön söz” olarak da değerlendirilebilir. Bu bölümde eserin ortaya çıkış hikâyesi anlatılmaktadır. Eserden bahseden birçok kaynağın onu yanlış şekilde “hatırat” olarak nitelendirmesinin sebebi, bahsi geçen ilk bölümde Muallim Naci ile Yenişehirli Avni’nin tanışmalarının anlatılmasıdır. Buna göre Yenişehirli Avni, Naci’ye tanıştıkları gün Hakîm Senâî’nin Hadîkatü’l-Hakîka ve Şerîatü’t-Tarîka adlı eserini hediye etmiştir. Muallim Naci o esnada bu kitabın iç kapağına Avnî Bey’in bir beytini yazar, Avni Bey de bu beytin altına imzasını atar. Naci, yıllar sonra kütüphanesindeki kitapları karıştırırken tesadüf ettiği bu eseri yeniden ve notlar alarak okuduğunu, dikkatini çeken beyitlerin yanlarına işaretler koyarak daha sonra tercüme ve şerh ettiğini ifade eder. Bu notlardan ortaya çıkan eseri de Yenişehirli Avnî Bey’in hatırasına bir saygı ifadesi olarak Yâdigâr-ı Avnî adıyla yayımlamaya karar verir.

Eserin ikinci bölümü (s. 7-29), asıl adı Ebü’l-Mecd Hakîm Mecdûd b. Âdem Senâî-yi Gaznevî olan ve Farsça tasavvufi mesnevi tarzının kurucusu sayılan İranlı şair Hakîm Senâî’nin kısa biyografisine ayrılmıştır. Naci, hayatı hakkında hemen herkesin bilgi sahibi olduğunu düşündüğü böyle meşhur bir şahsiyetin biyografisine “teberrüken” yer verdiğini açıklamayı da ihmal etmez. Bu bölümde yazar, Mevlana Celaleddin-i Rumi seviyesinde bir mutasavvıf olarak gördüğü (s. 6) Senâî’nin hayatına dair rivayet edilen bazı menkıbelere ve Farsça manzumelerinden uzun sayılabilecek birtakım örneklere de yer vermiştir.

Hadîkatü’l-Hakîka ve Şerîatü’t-Tarîka’dan seçilmiş olan 15 beytin tercüme ve şerh edildiği “Ebyât-ı Müntahabe-i Hadîka” başlıklı üçüncü bölüm (s. 30-48), eserin ana metnini teşkil eder. Bu bölümde, seçilmiş olan beyitlerin her biri numaralandırılmış, her beytin Türkçe tercümesinin ardından ayrıntılı şekilde açıklamaları yapılmış, kapalı ifadeler genişletilmiş, yeni misallerle beyitlerin daha iyi anlaşılması sağlanmaya çalışılmıştır.

Yâdigâr-ı Avnî, yukarıda da değinildiği gibi bazı kaynaklarda yazarın “hatırat” türündeki eserleri arasında zikredilmektedir. Yine eserin zaman zaman da “tercüme” kategorisinde değerlendirildiği görülmektedir. Her iki bilgi de eserin içeriğini yansıtması açısından kısmen doğru olmakla birlikte bu nitelendirmeler eserin tümünü kuşatıcı birer tür adı olmaktan uzaktır. Yâdigâr-ı Avnî’nin içeriğinden de anlaşılacağı gibi, yazar eserin birinci bölümünde yazılış sebebini açıklarken bir hatırasına değinmiştir. İkinci bölümde ise şiirlerinin şerhi yapılacak olan Hakîm Senâî’nin hayatı hakkında kısaca bilgi vermiştir. Fakat eserin asıl içeriğini oluşturan, seçilmiş beyitlerin tercüme ve şerhlerinin yer aldığı üçüncü bölümdür. Bu bilgilerden hareketle, eserin yukarıda belirtildiği gibi “hatırat” veya “tercüme” kategorisinde değerlendirilmesinin eksik birer yaklaşım olacağı söylenebilir. Bundan dolayı Yâdigâr-ı Avnî’nin “şerh” sahasında değerlendirilmesi daha uygun olacaktır.

Eser, Naci’nin Yenişehirli Avni ile olan dostluğunu ve bu dostluğa karşı gösterdiği sadakati ortaya koyduğu kadar; yazarın şiir ve nesir dilindeki ustalığını, tasavvufa olan ilgisini ve bu alanın terminolojisine hâkimiyetini de göstermesi bakımından dikkate değerdir.

Yâdigâr-ı Avnî, ilk olarak Teâvün-i Aklâm gazetesinde (S.13, 25 Eylül 1302/7 Ekim 1886, s.50; S.14, 2 Teşrînievvel 1302/14 Ekim 1886, s.53-54; S. 15, 9 Teşrinievvel 1302/21 Ekim 1886, s. 57-58; S. 16, 16 Teşrinievvel 1302/28 Ekim 1886, s. 61-62) tefrika edilmiştir. Gazetenin dört sayısında üst üste yayımlanan bu tefrika, Muallim Naci’nin gazeteden ayrılması üzerine yarım kalmıştır. Naci, daha sonra eseri tamamlayıp kitap olarak neşretmiştir. Tefrika edilen kısımların kitapta herhangi bir değişikliğe uğratılmadığı görülmüştür. Tefrikanın sonlandığı yer, 48 sayfadan oluşan kitabın 24. sayfasına tekabül etmektedir. Elde bulunan nüshada eserin basıldığı matbaa, yayın yeri ve tarihi yer almamaktadır. Bununla birlikte bazı kaynaklar, eserin yayın tarihi olarak 1303/1887 yılına işaret etmektedir. Bu bilgi tefrikanın yayımlandığı tarihle de uyumludur. Eser henüz Latin harflerine aktarılmamıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Muallim Naci”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muallim-Naci