Lâmi‘înin, Vâmık u Azrâ hikâyesinin Türkçe nazmedilmesi yönündeki emri yerine getirdiğini ve beş ay içerisinde 6000 beyit yazıp bitirdiğini belirttiği mesnevisi. Çift kahramanlı bir aşk anlatısı olarak nazmedilen eser, Osmanlı sahası edebiyatında yazılmış ikinci ve en dikkate değer Vâmık u Azrâ mesnevisidir.

Kanunî Sultan Süleyman’ın, Unsurî’nin Vâmık u Azrâ’sını tercümeyi arzu ederek muktedir bir şair bulmak isterken kazasker Muhyiddîn Çelebi ile Kâdirî Çelebi bu işe Lâmi‘î’yi sevk etmişler, o da altı ay zarfında eseri tercüme ve ikmal eylemiş ancak beyit beyit tercüme yoluna gitmeden, güçlü bir müellif edasıyla kendi eserinde orijinal hayallere de yer vermiştir. Lâmi‘î, aslı Yunan’dan gelen bu anlatıyı, İslami unsurlarla zenginleştirerek tasavvufa olan meylini de yer yer olaylar ve kahramanlara aksettirerek eserini vücuda getirmiştir.

Aruzun fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün kalıbıyla kaleme alınan eser, klasik mesnevi geleneği dâhilinde yazılmış 5879 beyitten müteşekkil mürettep bir mesnevidir. Mesnevi içerisinde yer alan 102 beyitlik Kaside-i Gül-i Sad-Berg başlıklı manzumenin de dahil edilmesiyle eserin beyit sayısı toplamda 5981 olmaktadır. Lâmi‘î, Vâmık u Azrâ’ da kaside, gazel, murabba ve kıta nazım şekilleri ile yazdığı manzumelere de yer vermiştir. Tevhid, münacat, nat, miraciye, medhiyeler ve murabbalardan biri eserin vezniyledir. Kasideler, gazellerden sekizi ve murabbalardan diğer ikisi de fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün kalıbıyla yazılmışlardır.

Mesnevinin konusu, birçok defa evlenmesine rağmen çocuğu olmayan Çin hakanı Taymus’un, Turan Şah’ın kızıyla evliliğinden olan Vâmık ile Gazne hükümdarının kızı Azrâ’nın aşkıdır. Vâmık'ın dünyaya geldiği gece vezir Şâdkâm'ın da Behmen adında bir oğlu olur. İki çocuk beraberce büyür, birlikte okur, her türlü meziyette eşsiz olurlar. Bu sırada Vâmık'ın güzelliği gün geçtikçe artarak yayılıp dillere destan olur. Bu arada Gazne ülkesinin şahı Melik Şah da Taymus gibi bir süre evlat hasreti çektikten sonra güzeller güzeli kızı Azrâ dünyaya gelir. Azrâ, büyüyüp genç bir kız olduğu sırada düzenlediği bir mecliste ününü ve övgüsünü duyduğu Vâmık’a âşık olurken; Vâmık da bir av dönüşü Azrâ’nın resmini görerek ona âşık olur. İki aşığın birbirine kavuşma serüveninde karşılaştıkları tehlikeler ve yaşanılan maceraları anlatan eser, Vâmık ve Azrâ’nın aşkları etrafında gelişen olaylarla şekillenir. Gerek bu iki kahraman gerekse hikâyedeki aşk kurgusunu besleyen diğer kahramanlar Mizbân ile Hümâ, Dilpezir ile Behmen, Dâye ile Pîr, Ferî ile Lâhicân arasında yaşanan beşeri mahiyetteki aşklar sonuna kadar “ismet” ve “iffet” üzere korunurken mesnevinin sonundaki ihtişamlı düğün töreni ve vuslat sahnesi ile hikâye sonlanır. Vâmık babasının yerine tahta geçer ve Azrâ ile mutlu bir hayat sürerler.

Mesnevide, olaylar hızla birbirini takip etmektedir. Bir kahramanın macerası bitmeden diğerininki başladığı için olaylar iç içe geçerek bitmek bilmeyen bir serüven haline dönüşmüştür. Şair, hikâyeyi gereğinden fazla uzatmış, cinler, periler, devler yedi başlı ejderhalar gibi masalsı unsurlar mesneviye dâhil edilmiştir. Vâmık u Azrâ, ait olduğu asrın sosyal yaşantısını, geleneklerini, ziyafetlerini, şatafatlı düğünlerini, musiki adabını ve kozmik âleme dair birikimi yansıtması bakımından son derece önemlidir.

Hikâyedeki bütün kahramanlar birbirinin aynısı gibidir. Gerçek kişilerle, devler, periler; kadınlarla erkekler cesarette, güzellikte, iyi huylulukta, ağlayıp dövünmekte, yiyip içmekte birbirlerine benzerler, aynı şekilde düşünür ve davranırlar. Anlatıda, kötü tip yok gibidir. Başlangıçta yanılıp sonra pişman olan ve yaptığı hatayı düzelten Pîr gibi sadık hizmetkârlar yanında gerçeği görüp doğru yola gelen gelin babaları dışında hikâyenin kötü kahramanları Belh sultanı Tûr ve Firenk Anton’dur.

Lâmi‘î, Vâmık u Azrâ’da dili kullanmada son derece başarılıdır. Türkçe kelime kullanımına önem veren şair, zengin bir kelime kadrosuyla eserini vücuda getirmiştir. Eserin tahkiyesinde oldukça başarılı olan Lâmi‘î, lirik ve didaktik üslubu iç içe kullanarak eserini özgün kılmayı başarmıştır.

Türkiye kütüphanelerinde 12, yurtdışı kütüphanelerinde 4 olmak üzere toplam 16 nüshası tespit edilen mesnevi üzerinde Gönül Ayan tarafından sekiz nüshanın karşılaştırılması ile bir doktora tezi hazırlanmış, eser aynı araştırmacı tarafından 1998 yılında yayınlanmıştır. 

Şairin biyografisi için bk. "Lâmi'î Çelebi, Mahmûd b. Osmân". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü.  http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/lamii-celebi-mahmud-osman