Geç Osmanlı dönemi sosyal yapısında Batılılaşmanın tesirlerine, ahlâkî yapıya, aşk-güzellik algısına ve kadının konumuna göndermeler içeren kurmaca eser. 1299/1882 senesinde Tercüman-ı Hakîkat’te tefrika edildikten sonra gazetenin matbaasında kitaplaştırılan bu roman, yirmi altı bâbdan oluşur. Anlatıcı, mukaddime görünümündeki ilk bâbda, hikâyesine başlık olarak niçin bu ünlemi seçtiğini açıklar. Ardından “vah”lar ile karşılanacak bir hikâye nakletmeye başlar. Romanda olayların cereyan ettiği ana mekân İstanbul; bilhassa Üsküdar ve Boğaz semtleridir. Vak’a zamanı takriben 19. asrın son çeyreği olup yazma zamanı ile uyumludur. Romanı şekillendiren olaylar, aylarla ifade edilebilecek bir zaman dilimiyle mahduttur. Rastlantılar, kurguda mühim yer tutmaktadır.

Behçet; 26-27 yaşlarında, zengin, yakışıklı, bazı alafranga âdetlere meraklı, gösterişe ve çapkınlığa düşkün, zamanın “şık” tabir edilen gençlerindendir. Mekteb-i Sultanî mezunlarının birçoğu gibi Fransızca âşığı ve Avrupa heveslisidir. Devrin mirasyedi tiplemesine uygundur; çalışma gereği duymadan müreffeh bir yaşam sürmektedir. Tamamen menfî bir kişi olarak tanıtılmaz fakat zaafları ve hırsıyla felâketleri hazırlar. 37-38 yaşlarındaki Necati ise orta halli bir memurdur. Düzenli tahsil görmese de her ilmi öğrenmeye çalışır. “Feylesof tabiatlı”, yardımsever ve ahlâken mükemmeldir. Yazarın diğer romanlarından alışık olduğumuz “İdeal Osmanlı Efendisi” konumundadır. Ferdane, nâm-ı diğer Samurkaş, 25-26 yaşlarında olup eşine sadık fakat mutsuz bir kadındır. Giyim kuşamıyla, çarpıcı güzelliğiyle ve özgüveniyle yeni bir kadın kimliğini temsil eder. Toplum nazarını önemsemez, ahlâken kendinden emin olduktan sonra bunun ehemmiyet taşımadığına inanır. Realiteden kaçışı ve kendi doğrularına göre bir âlem tasavvur edişindeki ısrarıyla “Bovarist” özellikler gösterir. Serbest tavırları sebebiyle ilkin hafifmeşrep bir kadın intibaı uyandırsa da aslında kültürel derecesi ve ahlâki olgunluğuyla öne çıkarılır. Talat, talihsiz koca rolündedir. Geçirdiği çiçek hastalığı yüzünü bozduğundan kendini Ferdane’ye lâyık görmez; asabi, kıskanç ve baskıcı birine dönüşür. Önce Behçet’e, ardından Ferdane’ye hizmet eden bohçacı Rum kadını Despino ise kişiler arasındaki iletişimi ve olayların gelişimini sağlayan bir aracıdır.

Romandaki olaylar kısaca şöyledir: Behçet; vapurda rastladığı Ferdane’ye ilgi duyar, onu takip eder ve bilgi edinmeye çalışır. Bu sırada tesadüf sonucu Necati ve Ferdane arasında platonik aşka evrilecek bir dostluk başlar. Bu dostluğun ilerleyişini hazmedemeyen Behçet, Ferdane’ye fotomontaj yoluyla şantaj yaparak onun Necati’yle arasını bozar. Fotoğrafı ve Necati’nin mektubunu gören Talat, Ferdane’yi boşayıp kahrından ölür. Ferdane, yüzünü kezzapla yakar. Necati, fotomontaj oyununu açığa çıkarır ve Behçet’i tutuklatır. Üç ay sonra Ferdane ile Necati evlenir.

Eser, üzerine temellendiği fikirler kadar kurmaca kişilikleri bakımından da Ahmet Mithat romancılığının tipik bir örneğidir. Nitekim olaylar yine birbirinden tefrik edilen sembolik kişilikler üzerinden kurgulanmış olup hikâyenin ibret alınabilecek bir sonla noktalanması tercih edilmiştir. Romanın toplumsal kabullere uygun hareket eden veya birtakım rezilliklerin müsebbibi olarak teşhir edilen iki zıt kişiliğin mukayesesini içermesi, Felâtun Bey ile Râkım Efendi başta olmak üzere, yazarın diğer romanlarını anımsatır.

Ahmet Mithat'ın romanlarındaki ceza–mükâfat sistemi burada da işler. Behçet, zaafları ve inadı yüzünden rezil olur; herkesin bedduasını alır ve hapsedilir. Necati, ideal adam olarak olayların çözülmesini sağlar ve hayranlık duyduğu Ferdane’yle evlenir. İffetini muhafaza etmesine karşın evli bir kadına yakışmayacak kadar serbest tavırlı olmakla kabahat işleyen Ferdane; önce hile ve hakaretlere maruz kalır, ardından yüz güzelliğini kaybederek diyet öder. Zavallı kocası Talat’ın ölümü karşısında duyduğu azabı ancak bu şekilde dindirmeye çalışır. Aynı şekilde Necati de ‒evli bir kadınla dostluk kurduğu için olsa gerek‒ yüz güzelliğini yitirmiş bir Ferdane’ye kavuşturulur. Talat, fevrî yapısı yüzünden durumu yönetemez. Eşlerin denkliğine dayanmayan bir evliliğin kurbanı olur.

Nihayetinde insana saadet getirenin sûrî güzellik değil, ahlâki olgunluk ve şahsiyet olduğunun ispatı için romanın sonunda Behçet’in rüsva edilişi ve dahi dillere destan güzelliği yüzünden Ferdane’nin başına türlü belâların açılması, okura âdeta bir ibret vesikası hâlinde sunulmuştur. Behçet’in aksine Necati’nin dış görünüşüyle pek iddialı olmaması ve Ferdane’nin, güzelliğini kaybetse bile, karakterindeki müspet taraflar sayesinde Necati gibi makul bir adamla izdivaç tesis edebilmesi manidardır. Şahsiyet ile selâmet arasında kurulan bu bağ, eserde tezli bir yapıdan bahsetmeye imkân tanır.

Roman, yeni harflerle üç kez basılmıştır. Bu edisyonlardan ikisinde (2000, 2019) eserin orijinal dili muhafaza edilirken diğerinde (2007) sadeleştirme yapılmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Ahmet Mithat Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ahmet-mithat-efendi