Melâmî tavırlı Halvetî şeyhlerinden Oğlanlar Şeyhi İbrahim Efendi'nin didaktik tarzda kaleme aldığı dînî-tasavvufî mesnevî. Eserden ilk defa Abdulbâki Gölpınarlı (ö. 1982) Melâmilik ve Melâmîler adlı kitabında söz etmiştir. Gölpınarlı eserin adını, Tasavvufnâme/Vahdetnâme şeklinde vermiş ve 1020/1611 tarihinde, şâir henüz yirmi yaşında iken şeyhi Hüseyin Lâmekâni’nin (ö. 1035/1625) emriyle yazıldığını belirtmiştir (Gölpınarlı 1992: 92-93). Usûl-i Muhakkıkîn şeklindeki bir isimlendirmeden ise söz etmemiştir. Gölpınarlı’nın Vahdetnâme/Tasavvufnâme hakkında vermiş olduğu bilgiler, Usûl-i Muhakkıkîn için de geçerlidir.

Eserin yazılış tarihi ile ilgili bir yanlışı da tashih etmek gerekmektedir. Eserin baş taraflarında geçen şu ifadeler eserin 1023/1614 tarihinde yazıldığını göstermektedir: “Yazıldı bin yigirmi üç târîhinde / Düzüldi sâatinde târîhinde.” Dolayısıyla Gölpınarlı’nın ve muhtemelen ona dayanan Bilal Kemikli (Kemikli 2003: 68-69) ile Nihat Azamat’ın (Azamat 2000: 300) bu eserin yazılış tarihi olarak verdikleri 1020’yi 1023 şeklinde düzeltmek gerekmektedir.

Eserle ilgili olan bir başka sorun da Usûl-i Muhakkıkîn’in, aynı müellife ait Dîvân’ın içinde yer alan bir bölüm olup olmadığı meselesidir. Zira İbrahim Efendi, mesnevînin adını zikretmemekte ve eserden “bu kitap” diye bahsetmektedir. Bu da onun müstakil bir eser olmayıp Dîvân’da yer alan bir bölüm olma ihtimalini akla getirmektedir. Dîvân diye kayıtlı diğer birçok nüshanın Usûl-i Muhakkıkîn ile başlaması, ayrıca hepsinde de yazım tarihi olarak 1023 yılının verilmesi bunun sebepleri arasında sayılabilir. Bütün bunlara rağmen Usûl-i Muhakkıkîn’in mesnevî tarzında kaleme alınmış olması ve birtakım kütüphane kayıtlarında ayrı bir isimle kaydedilmesi, onun müstakil bir eser sayılmasını gerekli kılmaktadır.

Müellif, vahdete vâsıl olmak isteyen tâlibe rehberlik amacıyla didaktik bir üslupla yazdığı bu mesnevîsini henüz yirmi üç yaşında, mürşidi Hüseyin Lâmekânî’nin emri üzerine yazmıştır. Merd-i Ma’nâ lakablı Melâmî Kutbu Lâmekânî, sadece eserin yazılmasını emretmekle kalmamış, hangi konuların işlenmesi gerektiğini de söylemiştir. Eser, aruzun mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün kalıbıyla yazılmış olup 1262 beyitten ibarettir. Müritlere birtakım tasavvufî hakikatleri ve âdâbı anlatmaktadır. Giriş ve övgü kısımları hariç on iki bölümden müteşekkil mesnevînin konuları şunlardır: Ahvâl-i bidâyet, ahvâl-i hakîkat, ahvâl-i ârifîn, insanın yaratılışı, ahvâl-i kalbiyye, âdâb-ı sohbet, hakîkat-i vahdet, velî kullara verilen kuvvet ve kudret, ahvâl-i seyr ü sülûk, şühûd-i mânevî, ahvâl-i hikmet ve ahvâl-i kurbâ. İbrahim Efendi bu meseleleri genellikle Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) vahdet-i vücûd düşüncesi çerçevesinde ele almakta ve kendi sahip olduğu tasavvufî birikimle yorumlamaktadır. Usûl-i Muhakkıkîn bugüne kadar farklı araştırmacılar tarafından günümüz harflerine aktarılarak yayımlanmıştır. İlk olarak Yılmaz, hazırladığı Yüksek Lisans tezi (1998) içinde bu esere yer vermiş; daha sonra Gökbulut, Yüksek Lisans tezinde (2008) ilgili eserin metni yanında tahlilini de yapmıştır. Son olarak Yananlı, Hazret-i Dil-i Dânâ Oğlan Şeyh İbrahim Efendi Külliyatı (2008) adlı eserinde söz konusu mesnevîyi Türk okuyucusuna sunmuştur.

Şairin biyografisi için bk. “İbrahim Efendi, Oğlanlar Şeyhi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ibrahim-efendi-oglanlar-seyhi