Manastırlı Mehmed Rif`at'in medeniyet tarihi türündeki eseri. Sözlük anlamı “mükemmel ve yeni şeylerin başlangıcı, esası” olan “Usûl-i Bedâyi’ ”, insanoğlunun tarih sahnesine çıkışından 19. yüzyıla gelene kadar gerçekleştirdiği keşif ve icatlardan bahseden bir medeniyet tarihi kitabıdır. Yazar, eserinin bir medeniyet tarihi kitabı olduğunu “Usûl-i Bedâyi’ denilen veyahut tarih-i medeniyet ıtlakına şayan olan işbu malumat-ı mücmele...” (Mehmed Rif`at 1302: 45) ifadesiyle ortaya koyar. Kitap “Dibace” (s.5), “Mukaddime” (s.6), on “fasıl”, “Hatime” (s.45) ve “Hatimetü’l-Hatime” (s.121)den meydana gelmektedir.

“Dibace” ve “Mukaddime”de insanoğlunun diğer canlılara karşı üstünlüğü, bu üstünlüğün doğal sonucu olarak gerçekleştirdiği keşif ve icatların bazen tesadüfen, bazen de çalışmayla elde edildiği ve nihayet bu gelişmelerin insanlığa faydası üzerinde durulduktan sonra “Fasıl 1”den itibaren keşif ve icatların anlatılmasına geçilmiştir.

İlk üç fasılda, ilk insanlardan miladın yedinci yüzyılına gelinceye kadar elde edilen gelişmelerden, bu gelişmelerde eski Yunan âlim ve filozoflarının rolünden, Romalıların ve Hristiyanların bu konudaki katkılarından bahsedilir. Dördüncü ve beşinci fasıllarda miladın yedinci ve sekizinci yüzyıllarında İslam'ın ve Müslüman bilim adamlarının medeniyete katkıları anlatılır. Altıncı fasılda İslam dünyasındaki bilimsel gelişmelerin, İslam memleketleriyle Hristiyan Avrupa arasındaki savaşlar vasıtasıyla Avrupa’ya taşındığı üzerinde durularak, bunun nasıl gerçekleştiği anlatılır. Yedinci, sekizinci, dokuzuncu ve onuncu fasıllarda ise genel olarak insanlığın fizik, kimya, biyoloji, matematik, tıp, denizcilik, coğrafya, meteoroloji vb. alanlarda gerçekleştirdiği keşif ve icatlar sıralanır.

122 sayfalık kitabın 76 sayfası “Hatime”ye ayrılmıştır. On fasıllık kısımda medenî gelişmelerden genel olarak bahseden yazar, “Bunlarla Usûl-i Bedâyi’ unvanı verilmek murat olunan bir mecmua ikmal olunamayacağından eşher-i bedayiden olan daha birtakım asar-ı celileyi ilave ederek bir dereceye kadar müsemmasına mutabık olmasına çalıştığımızdan bazı bedayi-i meşhureyi huruf-ı hece tertibi üzere işbu Hatime’de cem eyledik.” (Mehmed Rif`at 1302: 46) diyerek kitabını tamamlamak üzere, kendisine göre önemli gördüğü konuları madde başı hâlinde anlatmıştır. Bu kısımda 130 civarında madde başı vardır.

“Hatimetü’l-Hatime”de, kitapta anlatılan bedayiin, insanlığın elde ettiği gelişmelerin tamamına nispetle denizde damla kaldığını belirten yazar, asıl amacının medeniyet tarihini genel hatlarıyla vatandaşlarına tanıtmak olduğu düşüncesiyle bu kadarını yeterli gördüğünü söyler. Öte yandan eserinin, bu sahada Osmanlı lisanıyla kaleme alınmış ilk yayın olması münasebetiyle iftihar ettiğini de belirtir.

Müellifin biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed