Fatma Aliye Hanım’ın romanı. Udî, İkdam gazetesinde (S. 1691, 11 Mart 1315/23 Mart 1899 - S. 1726, 15 Nisan 1315/27 Nisan 1899) tefrika edildikten sonra kitaplaştırılmıştır (1315/1899). Aynı yıl Gustave Séon tarafından Oudi (La joueuse de luth / Ud Sanatçısı) adıyla Fransızcaya tercüme edilerek Servet gazetesinde (22 Aralık 1899 - 24 Nisan 1900) tefrika edilmiş (Aşa 1993: 298), ardından kitap olarak da basılmıştır (İstanbul, 1900, 190s.).

Udî, Fatma Aliye Hanım’ın Ahmet Mithat Efendi ile birlikte yazdıkları Hayal ve Hakikat (1892) bir yana bırakılırsa, kendi imzasıyla yayımladığı üçüncü romanıdır. Bedia adlı bir kadının hayat hikâyesini anlatan Udî, 7 bölümden oluşur. Romanda vaka Şam’da başlar, Beyrut’ta devam eder, İstanbul’da tamamlanır. Romanın Şam ve Beyrut’ta geçen ilk bölümleri Bedia’nın geçmişiyle ilgilidir. 6 ve 7. bölümler ise romanın yazılış sebebi ve süreci hakkında bilgi içeren ve Bedia’nın İstanbul’daki hayatının anlatıldığı bölümlerdir. Eserin 3-4 yılı içine alan vaka zamanı, geriye dönüşlerle 25 yıla kadar uzanmaktadır.

Udî’de Bedia, küçük yaştan itibaren müzik yeteneğini fark eden babası tarafından özenle eğitilir. Ancak bu, düzenli ve kurumsal olmadığı gibi kadını hayata hazırlayan bir eğitim değildir. Bedia, önce babasının ölümü, ardından eşinin ihaneti ve ondan ayrılması, nihayet hayatını etrafında sürdürebileceği son erkek olarak ağabeyinin vefatı üzerine hayatın zorluklarıyla karşılaşır. Bir erkeğe yaslanmadan ve kadın olarak tek başına hayatı sürdürmek isteyen Bedia, başlangıçta sanat hazzıyla yöneldiği müzikten para kazanmayı kabullenemezse de bir tür müzik öğretmenliğine yönelir. Müzik konusunda çok yetenekli olan ve tutkulu bir öğrenme isteği taşıyan Bedia, sanatını geliştirir ve besteler yaparken diğer yandan kadınlara ud dersleri vererek para kazanır. Öldüğünde ardında kalanlara küçük bir servet bırakır.

Udî’de hayat hikâyesi anlatılan Bedia’nın, devrin kadınlarına yeteneği üzerinden para kazanarak hayatını sürdürme yolunu açan bir rol model olarak sunulduğu söylenebilir. Fatma Aliye Hanım’ın Bedia ile somutladığı bu teklif, sonraki yıllarda başka kadın yazarlar tarafından da benimsenerek devam ettirilir. Ancak yazarın asıl hedefi, kadınların diplomalı çalışan olmalarını sağlamaktır. 1892’de ilk romanı Muhadarat’ı yazan Fatma Aliye Hanım, kadınları çalışma hayatına adım adım dâhil eder. Muhadarat, Udî ve Refet’e kadınların çalışma hayatına katılımları noktasından bakıldığında bir gelişim çizgisini izledikleri anlaşılır.

Udî’nin dikkati çeken kurgusal özelliklerinden en önemlisi gerçek hayattan alınmış bir hikâye gibi sunulmuş olmasıdır. Romanın 6. bölümünde Bedia’nın, yazarın/anlatıcının arkadaşı olduğu anlaşılır. Daha önce yayımlanmış olan Refet’i (1897) okuyarak etkilenmiş, kendi hayat hikâyesinin de yazılmasını istemiştir. Türk edebiyatında Realizm deneyimlerinin söz konusu olduğu bu yıllarda gerçeklik kaygısı taşıyan Fatma Aliye de ilk eserinden itibaren kurgusal arayışlar içinde olmuştur. Udî’de bu endişe çok belirgindir. Romanda, Bedia’nın İstanbul’a gelişi sonrasındaki hayatına tanık olan yazarın/anlatıcının, onun anlattıklarını yazıya geçirdiği ve kendisine okutarak onaylattığı öğrenilir. Romanın ‘yazılış sürecinin öykülendiği’ bu kurgusal uygulama, yazarın Ahmet Mithat’ın Müşahedat’ının (1891) etkisinde olduğunu gösterir. Bu bağlamda yazarın, devrin arayışları doğrultusunda Realist bir roman yazmayı istediği söylenebilir.

Fatma Aliye romanda, yazar/anlatıcı kimliğinin yanı sıra Bedia’nın hâlihazırla ilgili düşüncelerini gelecekle ilgili endişelerini dinleyen arkadaş ve bir akıl hocası olarak varlık gösterir. Bu, Türk kadınının modernleşmesi sürecinde yol açıcı görüşleri olan yazarın, kendi düşünceleri doğrultusunda örneklenmiş bir hocalıktır. Fatma Aliye’yi ‘müdahil yazar’ konumuna getiren bu durum, romandaki Realist ve Natüralist iddiaları da tartışmalı hâle getirirken Udî’yi Romantizme yaklaştırır.

Türk modernleşmesinde önemli bir başlık olan ‘kadınların eğitimi ve sosyal hayata katılımı konusunu kendisi için bir sorunsal olarak seçen Fatma Aliye Hanım bütün edebî faaliyeti gibi gazete yazılarında da konuyla ilgili düşüncelerini ortaya koymuştur. Yazar, modernleşme yolculuğundaki Türk kadınının en önemli sorununu, sosyal hayattaki, bu bağlamda evlilik kurumu içindeki konumu olarak görür. Ona göre hayatı tek başına sürdürme yeterlilikleri olmadığından mutsuz evliliklere katlanmak durumunda kalan kadınların doğru seçimler yapmaları ve sağlıklı aile hayatı sürdürmeleri, geçimlerini bizzat temin edebildiklerinde mümkün olabilecektir. Kadınların hayata güvenle sarılmaları için paranın önemli olduğunu düşünen Fatma Aliye’ye göre kadınlar çalışarak para kazanmalıdırlar. Bu noktadan bakınca Udî, yazarın görüşleri doğrultusunda kadınları çalışma hayatına katılmaya ve emeğiyle para kazanmaya teşvik eden bir romandır. Ancak ‘ahlakçı bir yazar’ olan Fatma Aliye, kadınların geçimlerini bedenleri üzerinden sağlamalarını onaylamaz. Udî’de Bedia’nın karşısına yerleştirilen Helvila ve Nauma, bu anlamda olumsuzlanan tiplemelerdir. Helvila, bedeni üzerinden para kazanan kadın oluşuyla romanın düşünsel tezadını ve Bedia’nın kocasını elinden alarak hayatı başka biçimde yaşamasına yol açışıyla da dramatik tezadını yüklenir. Eser, ahlakçı bir yazarın anlayışına uygun biçimde sonlanır. Helvila evlenerek namuslu bir kadın olarak yaşamaya geçerken, Bedia bütün kadınlara örnek olmak üzere yetenekleri üzerinden para kazanma yolunu açar.

Yazarın biyografisi için bk. “Fatma Aliye”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye