Papağanın yetmiş hikâyesi anlamına gelen Hint edebiyatı ürünü Ş/Çukasaptati’nin diğer dillerdeki genel adı. Eser, Ş/Çukasaptati, Madasana ve Prabhavati adlı kahramanlardan Madasana’nın ticaret için yolculuğa çıkması üzerine, daha önce insanken papağana dönüşen Gunasagara’nın yetmiş hikâye anlatarak Prabhavati’nin, Madasana’yı aldatmasını engellemesi üzerinedir (Shmidt 1899: 5-6, Winternitz 1963: 378-9, Demirel 2016: 84).

Papağan hikâyelerinin bilinen Farsça ilk çevirisi, 1313-1315 yıllarında Cevâhirü’l-Esmâr adıyla İmâd bin Muhammed (Şemseddin Âli Ahmed 1352: 32); ikinci çeviri, İmâd bin Muhammed’in eseri esas alınmak suretiyle 1529-30 tarihinde Tûtî-nâme adıyla Ziyaeddin Nahşebî tarafından kaleme alınmıştır (Müctebai, Fethullah; Gulamali Arya 1372: 21). Şemseddin Âli Ahmed’in yayımladığı kahramanları Said ve Mâhşeker olan Cevâhirü’l-Esmâr’da kırk dokuz; Müctebai ve Arya’nın Süleymaniye Halet Efendiek 90 numaralı nüshayı esas alarak hazırladıkları kahramanları Meymûn ve Huceste olan Tûtî-nâme’de ise elli iki gece bulunmaktadır. Ekber Şah’ın emriyle Ebu’l-fazl Mübarek’in Tûtî-nâme’si ve Kâdirî’nin Tûtî-nâme’leri (Kadiri 1967) de Nahşebî’nin eserinin kısaltılmış şekilleridir.

Tûtî-nâme, Türkçeye ilk olarak 1538 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın emriyle çevrilmiştir. Mütercimi konusunda ihtilaf olan eserin Hamidiye, Bodleian, British Müzesi ve Rodos nüshaları bulunmaktadır. Farsça şiirler ve Arapça metinlerin sıklıkla yer aldığı eser, kırk üç geceden oluşmaktadır (Sona 2012a: 112-158). Said ve Mahşeker ana kahramanlarının yer aldığı Türkçe ilk Tûtî-nâme, İmâd bin Muhammed’in Cevâhirü’l-Esmâr’ına dayanmakta ve Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Bölümü 5325’teki Farsça Tûtî-nâme esas alınarak hazırlanmıştır (Sona 2012b: 2308). Eser hakkında 2012 yılında İbrahim Sona’nın doktora tezi ve Bekir Direkçi’nin 2020’de yayımlanan bir kitabı bulunmaktadır.

Tûtî-nâme’nin matbu nüshalara kaynaklık eden Türkçe ikinci çevirisi 17. yüzyıla aittir. İlk çeviriye kıyasla çok fazla nüshası bulunan eserin İstanbul Üniversitesi ve British Müzesi nüshaları dikkat çekici olanlarıdır. Bu çeviri üzerine aynı metnin farklı bölümleri Hülya Kesler, Burcu Atalas tarafından ve Adem Ağaoğlu tarafından yüksek lisans tezleri hazırlanmıştır. Eser aynı zamanda Şemsettin Kutlu, Behçet Necatigil ve Nagihan Gür tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır.

Tûtî-nâme’nin mütercimleri konusunda araştırmacılar, ihtiyat kaydıyla Filibeli Ali Efendi, Hamdullah Hamdî (Kutlu: X-XI); Sarı Abdullah (Berthels 1964: 40-1, Levend 2008: 231, Kut 1997: 361); Atâyî (Öztelli 1976: 6); Mehmed Kadrî (Levend 2008: 231); Eyyûbî (Gölpınarlı 1971: 280, Kavruk 1998: 41) isimlerini öne sürmüşlerdir. Şu anki bilgilerimizle Türkçe Tûtî-nâme’lerin mütercimleri konusunda netlik söz konusu değildir.

Başkahramanlarının Said ve Mâhşeker olması ve içerikleri sebebiyle Türkçe Tûtînâme’lerin İmâd bin Muhammed’in eserinden çevrildiğini söylemek mümkün görünmektedir. 1538 tarihli çevirinin nüshalarının azlığı, çevirinin beğenilmediğini düşündürmektedir. Bu çevirinin ardından 17. yüzyıl çevirisi ise defalarca matbu olarak basılması ve nüshalarının çokluğu sebepleriyle daha çok kabul görmüştür. Konu bağlamında farkları olmayan ancak üslup açısından ayrılıklar gösteren Türkçe Tûtî-nâme’lerin içeriği şu şekildedir:

Saîd adlı tüccarın çok istemesine rağmen çocuğu olmaz. Bir azizin tavsiyelerine uyar ve bir oğlu olur. Müneccimlere talihini okuttukları bebeğe Sâid adını koyarlar. Her yönüyle yakışıklı bir genç olan Sâid’i yirmi yaşına geldiğinde Mâhşeker ile evlendirirler. Sâid, pazara getirilen tatlı sözlü Kuran okuyabilen papağanı satın alır. Bir işe başlayacağında danıştığı papağanın sayesinde her işi rast gider ve zenginler. Papağan, ticaret için seyahatin önemine değindiğinden Sâid, Mâhşeker’in gitmemesi hakkındaki ısrarlarına rağmen yolculuğa çıkar. Bir yıl sonra bir Beyzade, Mâhşeker’i görerek âşık olur. Beyzâde’nin bir acuze sayesinde kandırdığı Mâhşeker, buluşmak üzere yola çıkacağı gecelerde papağan bir hikâye anlatarak onu oyalar. Gece anlatmaya başladığı hikâye güneşin doğuşuyla son bulur ve Mâhşeker’in gidişi bir diğer güne kalır. Kırk üç gece Mâhşeker’i oyalayan papağan, son gecede Sâid’in gelmesi üzerine Sâid tarafından azat edilir.

Çerçeve hikâye tekniğiyle oluşturulan metinde ana hikâye Mâhşeker ve papağanın karşılıklı konuşmalarına dayanır. Ara hikâyelerde de papağan, anlattığı olayda kahramanların ağzından anlatılara yer verir. Böylelikle iç içe geçmiş birçok hikâye oluşmaktadır. Tûtî-nâme’lerdeki gece, hikâye ve motif farklılıkları, mütercimlerin yaşadıkları yüzyıla eseri uyarlamaları sebebiyledir.

Tûtî-nâme’nin bir de Mazharu’l-Acâyib adıyla Çağatayca bir çevirisi bulunmaktadır. Elli iki geceden oluşan bu çevirinin başkahramanları Meymûn ve Hucestedir ve Nahşebî’nin çevirisinden yapılmıştır. Eser üzerine Irmak Kaçar tarafından doktora tezi hazırlanmıştır.