- Yazar Biyografisi (TEİS)
? - Madde Yazarı: Dr. Öğr. Üyesi Nurdin Useev
- Eser Yazılış Tarihi:VIII-IX. yy.
- Yazıldığı Saha:Köktürk
- Edebiyat Alanı:Yazılı Edebiyat / Divan Edebiyatı
- Dönemi:Başlangıç-15. Yüzyıl
- Dili:Türkçe
- Alfabesi:Köktürk
- Yapısı:Mensur
- Niteliği:Telif
- Türü/Formu:Yazıt
- Yayın Tarihi:01/02/2022
TÜRKİSTAN (KAZAKİSTAN, ÖZBEKİSTAN, TACİKİSTAN) YAZITLARI
Köktürk harfli yazıtlar?
ISBN: 978-9944-237-87-1
Bugünkü Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan Cumhuriyetlerinin topraklarını, Afganistan’ın kuzey bölgelerini ve Çin Halk Cumhuriyeti içindeki Şincan Uygur Özerk Bölgesini kapsayan Türkistan bölgesindeki yazıtlar.
Köktürk harfli yazıtların büyük çoğunluğu Kırgızistan topraklarında bulunmuştur. Bundan dolayı bu yazıtlar Tanrı Dağı (Kırgızistan) Yazıtları başlığı altında ayrı bir maddede ele alınmıştır. Bunun yanı sıra Türkistan’ın diğer bölgelerinde de Köktürk harfli yazıtların varlığı bilinmektedir. Özellikle son yıllarda Kazakistan toprakları da birçok yeni yazıt bulunmasıyla Köktürk harfli yazıtların yoğun olduğu bir coğrafya durumuna gelmiştir.
O. F. Sertkaya, 2008’de yayımlanan makalesinde Özbekistan ve Tacikistan’a ait 16 yazıt ile Kazakistan’da bulunan 29 yazıtın bilgisini vermektedir. Ancak bu yazıtların büyük bir kısmı hakkında güvenilir bir okuma ve anlamlandırma çalışması yapılmamıştır; bir kısmı hakkında ise hiç yayın yoktur. Özbekistan’ın Fergana bölgesinde bulunan bir kap ağzı üzerindeki yazıt V. A. Bulatova (1965) tarafından ele alınmış, ancak herhangi bir okuma ve anlamlandırma teklifi yapılmamıştır. Çünkü bu yazıt bugüne kadar çözülmeyen ve Güney Yenisey yazısı diye adlandırılan yazıya benzer bir yazı ile yazılmıştır. Bundan dolayı Özbekistan ve Tacikistan’da bulunan yazıtların hangi halka ait olduğu ve hangi dilde yazıldığı halen açıklığa kavuşmamıştır.
Kazakistan’da okunmasında ve anlamlandırılmasında kuşku duyulmayan, Köktürk harfli 17 Türkçe yazıt bilinmektedir. Bu yazıtların tamamı Güney ve Batı Kazakistan’da bulunmaktadır. N. Bazılhan (2014), 1985-2008 yıllarında Kazakistan topraklarında Göktürk Dönemine ait ayna üzerinde 3, küçük bir taş eşya üzerinde 1 ve bir kaya üzerinde 1 adet olmak üzere toplam 5 adet Köktürk harfli metin tespit edildiğini, 2008-2014 yılları arasında gerçekleştirilen araştırmalar sonucunda da Köktürk harfli Tañbalı, Koytubek, Akterek, Kuljabası I, Kuljabası II, Kemer, Kotır II, Bayanjürek ve Karatöbe olmak üzere 9 adet yeni yazıt bulunduğunu ifade etmektedir. 2018 yılında da A. E. Rogojinskiy tarafından Almatı şehrinden 100 km kuzeybatıda yer alan Almalı arazisinde yeni 3 yazıt bulunmuştur (Rogoinskiy ve Tişin 2018). Bunun yanında Kazakistan’da Güney Yenisey yazısı diye adlandırılan yazıya benzer bir yazı ile yazılan ve bugüne kadar araştırmacılar tarafından tam olarak okunmayan yazıtlar da bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi 1970 yılında, Kazakistan’ın Esik kasabasında bir kurganda bulunan gümüş kap üstündeki yazıttır. Bu yazıt bilim adamları tarafından Köktürk yazısının bir varyantı ile yazılmış Türkçe yazıt olarak kabul edildiği gibi bazı bilim adamları tarafından başka bir alfabe ile Türkçeden başka bir dilde yazıldığı düşünülmektedir. Örneğin, Macar bilgini János Harmatta, bu metnin Hotan Sakacası olduğunu ve Haroşti yazısıyla yazıldığını ileri sürmüştür (Ercilasun 2017).
Kazakistan’da bulunan 17 yazıtın dördü eşyalar üzerindeki pratik içerikli yazıtlar ise de, diğer yazıtların tamamı kayalar üzerindeki ziyaret ve sınır yazıtlarıdır. Örneğin, S. G. Klyaştornıy (1995: 155), Taraz şehrinden 15 km batıda yer alan Cuban Töbe arazisinde bulunan bir taş tahıl rendesi üzerindeki yazıtı ‘Atlag’ şeklinde okuyup Orta Asırlardaki Atlah şehri ile ilişkilendirmektedir. Doğu Kazakistan’da, Ertiş nehri kıyısında bulunan bakır ayna üzerindeki yazıt A. S. Amancolov (2002: 201-202) tarafından ‘İşi künisin esser kutı basar (Asil bir kadın kıskançlığını azaltırsa (saklarsa), mutluluk kazanır)’ şeklinde okunup anlamlandırılmıştır.
‘Er atı Önün (Er, kahramanlık ismi Önün)’ şeklindeki bir cümleden oluşan Taŋbalı Tas Yazıtı, ‘Er atım.... (Er ismim....)’ tabirinden ibaret olan Akterek Yazıtı, ‘Er atı Ak Kişi (Er, kahramanlık ismi Ak Kişi)’ cümlesini de barındıran Kuljabası I Yazıtı, ‘Er atım Ok (Er, kahramanlık ismim Ok)’ cümlesinden oluşan Bayanjürek Yazıtı vd. gibi yazıtlar Eski Türklere özgün olan ‘er at (er, kahramanlık adı)’ kalıp ifadesini içeren ziyaret yazıtlarıdır. Bununla birlikte ‘Beşiklig yurtım (Beşikli (ana, öz) yurdum (vatanım))’ sıfat tamlaması şeklindeki bir cümleyi barındıran Koytubek Yazıtı, yazıtın bulunduğu yerin yazar için ana vatan, doğup büyüdüğü yurt olduğunu yansıtan açıklamalı sınır yazıtıdır (Useev 2015).
Kazakistan’da bulunan eşyalar üzerindeki yazıtlar Almatı şehrindeki Kazakistan Cumhuriyeti Merkezi Müzesi, Sankt-Petersburg şehrindeki Devlet Ermitajı ve Nur-Sultan şehrindeki Kazakistan Milli Müzesi gibi müzelerde koruma altındadır, ancak kaya yazıtları ilk bulunduğu yerlerdedir.
Kaynakça
Amancolov, A.S. (2002). İstoriya i Teoriya Drevnetyurkskogo Pisma. Almatı: Mektep Yay.
Bazılhan, N. (2014). ‘Kazakistan’da Bulunan Göktürk Yazıtları Hakkında’. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, (3/2): 1-12.
Bulatova, V. A. (1965). ‘Runiçeskaya Nadpis’ na Hume iz Ferganı’. Obşçestvenniye Nauki v Uzbekistane, (8): 60-62.
Ercilasun, A. B. (2017). ‘Bilinmeyen Metinlerin Çözülmesi Konusunda Teorik Bir Yaklaşım ve Altın Elbiseli Adam Yazıtı İçin Yeni Bir Okuma Denemesi’. Dil Araştırmaları, (20): 7-14.
Klyaştornıy, S. G. (1995). ‘Runiçeskiye Pamyatniki Talasa: Problemi Datirovki i Topografii’. İz İstorii i Arheologii Drevnogo Tyan-Şana, Bişkek: İlim Yay. 154-159.
Rogojinskiy, A. E. ve Tişin, V. V. (2018). ‘Kompleks Runiçeskih Nadpisey i Tamga-Petroglifov Dolinı Almalı v Semireçye’. Uçyenıye Zapiski Muzeya-Zapovednika ‘Tomskaya Pisanitsa’, (8): 77-91.
Sadıkov, K. (2000). ‘Özbekistan'da Bulunan Göktürk Harfli Yeni Metinler’. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, (48): 297-305.
Sertkaya, O. F. (2008). ‘Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve Bibliyografya Problemleri Üzerine’. Dil Araştırmaları, (2): 7-34.
Useev, N. (2015). ‘Kazakistan’da Bulunan Koytubek Yazıtında Köktürk Yazısının Adı Geçiyor Mu?’. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, (4/3): 860-868.
Atıf Bilgileri
Benzer Eserler
# | Madde | Yazar | Madde Yazarı | İşlem |
---|