Tufarganlı Abbas ve Gülgez Peri, Doğu Anadolu ile Kuzey ve Güney Azerbaycan’da bilinen bir halk hikâyesidir. Zeynelabidin Makas (1982: 7), hikayenin sözlü gelenekte daha canlı olduğu bölgenin Güney Azerbaycan, dolayısıyla Tebriz ve havalisi olduğunu, bu bölgede yaygınlığının bir sebebinin de hikâyede Şiiliğin izlerinin kuvvetli olmasından kaynaklandığını belirtmektedir. Azerbaycan edebiyatında “mehebbet dastanları”ndan biri olarak kabul edilen aşk-sevgi konulu bu halk hikâyesinin âşığın kendisi tarafından tasnif edilmediği araştırmacıların ortak kanaatidir. Hikâyede yer alan şiirlerde 1. Şah Abbas dönemi olayları, özellikle güzel kız veya gelinlerin şahların haremlerine kapatılmasına tepki dile getirilmektedir. Hikâye, bu muhtevadaki koşmaların epizotlara yerleştirilmesi suretiyle, adı bilinmeyen bir musannif tarafından vücuda getirilmiştir (Makas 1982: 17).

Hikâyenin asli şahısları Abbas (Tufarganlı Abbas, Şikest Abbas, Bikes Abbas, Âşık Abbas), Gülgez Peri, Şah Abbas, Becan, Sarı Hoca, Kul Abdullah, Beylerbeyi Muhammet Bey, Âşık Hüseyin, Âşık Sena’dır.

Derleme veya incelemeye dayalı matbu kaynaklarda hikâye; “Abbas-Gülgez” (Tehmasib vd. 1979:261), “Abbas ve Gülgez” (Ahundov 1961: 199, Veliyev 1970: 379, Efendiyev 1981: 294,), "Tufarganlı Abbas ve Gülgez Peri Hikâyesi" (Makas 1982), "Tufarganlı Abbas ile Gülgez Destanı" (Kobotarian (Azeroğlu) 2019) adlarıyla yer almaktadır. Makas (1982: 7-8), Iğdır’da Hasan Turan’dan derlenen varyantın Kuzey ve Güney Azerbaycan’daki varyantlara nazaran daha mükemmel olduğunu; Azeroğlu (2020) ise, “Tufarganlı Abbas İle Gülgez Destanının Tebriz Varyantının Tanıtımı” başlıklı yazısında Âşık Hasan Gaffarî’den derlenen hikâyenin en kapsamlı varyantı olduğunu dile getirmektedirler. Bunlardan başka hikâyenin Âşık Gaşem Güneyli’den derlenen Tebriz varyantı (1981), M. Fahrettin Kırzıoğlu’nun Ali Işık’tan derlediği Arpaçay varyantı (1940), Zeynel Akçay’ın Kurban Gezer’den derlediği Iğdır varyantı (1970); Varlık dergisinde yayımlanan Mina varyantı (Tahran 1980), Gence varyantı (Azerbaycan Dastanları Cilt 2, Bakü 1966) da bulunmaktadır.

Hikâyenin Âşık Hasan Gaffarî’den derlenen Tebriz varyantının özeti şöyledir:

Tufargan’da Hacı Aziz ve Tâcir Muhammet adında çocukları olmayan iki kardeş vardır. Adak ve ihsanlarla Hacı Aziz’in bir oğlu, Tâcir Muhammed’in de bir kızı olur. Hacı Aziz’in oğluna Abbas, Tâcir Muhammed’in kızına ise Gülgez adını verip onları beşik kertme nişanlı ederler. Amcazadeler mektebe birlikte başlayıp tahsillerini tamamlarlar.

Hacı Aziz, kızını Abbas’a vermesini ve kölesi Kul Abdullah’ı azat etmesini, kardeşi Tâcir Muhammed’e vasiyet eder. Kul Abdullah, azat edildiği sırada Abbas’a sinirlenir, İsfahan’a giderek Şah Abbas’a Gülgez Peri’den bahseder. Şah Abbas da kızı getirmeleri için Tufargan’a adamlar gönderir. Bu arada Abbas da düğün hazırlığı için Tebriz’e gitmiştir. Burada Hz. Ali tarafından Gülgez Peri aşkına kendisine bade içirilir.

Abbas Tufargan’a döndüğünde Gülgez Peri’nin kaçırıldığını öğrenir ve sevgilisinin peşine düşer. Yolda, Kul Abdullah tarafından Hacı Yakup kuyusuna atılır. Abbas’ı bu kuyudan Hz. Ali kurtarır ve kafileden önce İsfahan’a götürür. Şah Abbas da Gülgez Peri’ye âşık olduğundan Âşık Abbas’ı yakalatıp zehir kuyusuna attırır. Âşık Abbas bu kuyuda kırk gün kalır.

Bu zaman zarfında yedi ayrı ülkeden Şah Abbas’a elçiler gelir ve derler ki “burada iyi âşıkların olduğunu duyduk, onların gözlerini toplamaya gelmişiz”. Bunun üzerine Şah Abbas da bu elçilerin huzuruna birçok âşık getirttirir ancak elçiler, getirilen âşıkların hiçbirini beğenmez. Mecbur kalan şah bu defa Âşık Abbas’ı zehir kuyusundan çıkarttırıp elçilerin olduğu meclise getirtir. Gayrimüslim olan bu elçiler İslam dinini kabul edinceye kadar imtihana tâbi tutulur.

Âşık Abbas’ın bu başarısı Şah Abbas’ın hoşuna gider. İki sevgiliye İsfahan’da kırk gün kırk gece düğün yapar ve Tufargan’a gönderir (Makas 1982: 147).

Tufarganlı Abbas ve Gülgez Peri hikâyesinin dili Kuzey ve Güney Azerbaycan Türkçesidir. Matbu hikâye metinlerinin mahalli dil özelliklerinden arındırılarak yayımlandığı, derleme metinlerde (Makas 1982: 171-293, 353-391) ise bu özelliklerin korunduğu dikkati çekmektedir. Varyantlardaki şiirlerin dili “lâfetâillâ, innâneliflâ, şerab-ı entehur, câm-ı eser, imanü’l eziz vb.” Arapça, Farsça kelime ve tamlamalar sebebiyle kısmen ağırdır, mensur kısımlarda ise oldukça sadedir.

Hikâye üzerine Zeynelâbidin Makas tarafından bir doktora tezi yapılmıştır (1982).

Tufarganlı Abbas'ın biyografisi için bkz. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abbas-tufarganli