Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî’nin (ö. 682/1283) 'Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât adlı eserinin tercümesi.

Tercümenin mütercimi Eyyüb bin Halîl hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Hakkındaki kısıtlı bilgiler eserinden ulaşılabilen birkaç ifadeden ibarettir. Tercümenin ünik nüshası, Viyana’da Avusturya Millî Kütüphanesi’nde G. Flügel, II, 508, nr. 1440 katalog bilgisiyle kayıtlıdır. Mütercim eserini iki cild olarak hazırlamayı planlamış, eserin başlarında birinci cildin fihristini vermiş, ikinci cildi muhtevasını belirtmiştir. 

Eser incelendiğinde, mütercimin gayesinin kaynak metne bağlı kalarak tam bir tercüme ortaya koymak olduğu söylenebilir. Eserin tertibinde, kaynak metnin düzenine ana başlıklarda uyulmuş, alt başlıklarda ise yeniden sistematik bir düzen sağlanmaya çalışılmıştır. Hamdele ve salveleden sonra “emmâ ba'd” ifadesinin devamında “bir belâya mübtelâ ‘abd-i ‘alîl/hâk-i pây ya’nî ki Eyyûb bin Halîl” beyti ile mütercim adını okuyucuya bildirmiştir. Zamanın vefasızlığından söz eden müellif asıl vatanını terk edip Manisa’ya yerleştiğini ve kitap mütalaası ile zamanını geçirdiğini ifade etmiştir. Devrin padişahı Sultan İkinci Selim’in (974/1566-982/1574) övgüsünde yazılmış on dört beyitlik bir kasideden sonra eserini, emeklilik döneminde 7 Zilkade 977/13 Nisan 1570 tarihinde Manisa’da yazdığını açıklamıştır. Mütercim, bir gün Kazvînî’nin kitaplarından 'Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât adlı eserini mütalaa ederken yaratıcının "acâyib-i masnû'âtından haber ve garâyib-i mübdi’âtından eser"ler gördüğünü ve dolayısıyla bu eseri Arapçadan Türkçeye tercümeye niyet ettiğini ve tercümesini Tezkiretü’l-Acâyib ve Tercemetü’l-Garâyib diye isimlendirdiğini belirtmiştir.

Tercüme dört mukaddime ve iki makale üzerine inşa edilmiştir. Asıl konunun işlendiği “makâle”lerden birinci makâlenin ana konusu ulviyyât/ulvî âlem (ayüstü âlemi, madde âleminin üstündeki yüce âlem, ruhlar âlemi) ile ilgilidir. Bu bölüm “üç nazar”a ayrılmış ve birinci nazar “eflak beyânında”dır. Birinci nazar kendi içinde “yirmi dört” fasla taksim edilmiştir. Bu fasıllarda sırasıyla; feleklerin şekilleri, vaziyeti ve hareketleri; Kamer feleği; Kamerin ışığının çokluğu ve azlığı; ay tutulmasının sebebi; ayın kimi havassı (nitelikleri); Utârid feleği; Zühre feleği; Şems feleği; güneş tutulmasının sebebi; güneşin kimi havassı; Merih feleği; Müşteri feleği; Zuhal feleği (yedi felek); sabit felekler; yıldızların sayısı; gökyüzünde kuzey kutbunun görünüşü ve yıldızları; kuzey kutbunun bazı havassı; burçlar; gökyüzünde güney kutbunun görünüşü ve yıldızları; güney kutbunun bazı havassı; ayın yörüngesi üzerindeki duraklar; menâzil-i şâmiyye; menâzil-i yemâniyye ve felekü’l-eflâk konuları ele alınmıştır. İkinci nazar gök sakinlerine (hamele-i arş yani İsrâfil, Mîkâil, Azrâil, Cebrâil ile kirâmen katibîn, seyyâhûn, Münker ve Nekir, Hârut ve Mârût) ayrılmıştır. Üçüncü nazar “zamân beyânında”dır ve yedi fasıldır. Bu fasıllarda sırasıyla; zaman, günler ve gecenin tanımı; günlerin havassı; Arap ayları ve aylardaki şaşırtıcı haller; Arabî ayların ilk günlerinin ait özellikler; Rumî aylar; yılların (kamerî, şemsî) isimlendirilmesi ve mevsimler ile yıllarla ilgili bazı tuhaf durumlar üzerinde durulmuştur.

İkinci makâle süfliyyât/süflî âlem (ayaltı âlemi) ile ilgili olup önce beş nazara ayrılmış, birinci nazar dışındakiler ise tekrar fasıllara ayrılarak konular işlenmiştir. Kaynak metinde olduğu gibi tercümede de ikinci makale birinci makaleden çok daha geniştir. Birinci nazarda anâsır-ı erbaanın (ateş, hava, su, toprak) aslı ve özellikleri anlatılmıştır. ikinci nazar ateş küresine ayrılmış ve konu beş fasılda ele alınmıştır. Üçüncü nazar hava küresidir ve altı fasılda, bulut, yağmur, rüzgâr, gök gürültüsü, yıldırım ve gökkuşağı hakkında bilgi verilmiştir. Dördüncü nazar su küresidir ve yirmi yedi fasılda suyun aslı ve faydaları, denizlerin oluşumu ve dönüşümü, okyanuslar ve bu okyanuslara bağlı Çin, Hind, Fâris, Kızıldeniz, Zenc ve Hazar denizleri ile buralardaki adalar, garip varlıklar ve hayvanlar ile suda yaşayan hayvanlar ve özellikleri sistematik olarak ele alınmıştır. Beşinci nazar arz küresidir. Burada ele alınan konular on sekiz fasıl altında işlenmiştir. Dünyanın şekli, dünya hakkında eskilerin ihtilafları, dünyanın büyüklüğü ile mamur ve harap yerleri, dünyada insanların yaşadığı dörtte bir kısım, zelzelelerin oluşumu, dağların ve denizlerin oluşumu, dağların faydaları, yeryüzünün önemli dağları ve özellikleri, nehirlerin oluşumu, bazı nehirlerin özellikleri ve tuhaf halleri, yeryüzünün pınarlar ve kuyuları ile meydana gelmeleri, dünyanın meşhur pınarları ve kuyuları ile bunların özellikleri, cisimlerin meydana gelmesi, madenlerin oluşumu, ecsâd-ı seb’a (yedi cisim/altın, gümüş, kalay, kurşun, demir, bakır, hârsînî) ve bunların havassı, taşların oluşumu ve bunlara ait bazı hayret edilecek haller ve bazı önemli taşlar ile bu taşların havasları hakkında bilgi verilmiştir.

Eğer tercümenin ikinci cildi kaleme alınıp elde olsaydı, Kazvînî’nin eserinin Hüseyin bin Muhammed bin Mustafa tarafından yapılmış ve Mir’ât-ı Acâyibü’l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâyibü’l-Mevcûdât (telif 1109/1698) olarak isimlendirilen tercümesinden önce Türk edebiyatında bilinen ilk tam tercüme olma özelliğini de haiz olması muhtemeldi. Bugün için sondaki taşlar kısmından bir miktar eksik olan eser, Ferdinand Wüstenfeld’in hazırladığı ve 1849’da 452 sayfa olarak basılan 'Acâ’ibü’l-Mahlûkât’ın 218. sayfasına kadar olan kısmın tercümesidir.

Eserin metni Ramazan Bardakçı tarafından hazırlanmış olup, yayın aşamasındadır.