Esrâr Dede (d.? - ö. 1211/1796)'nin Mevlevi şairlerin biyografilerini anlattığı eseri. Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, divan edebiyatında zümre tezkireciliği alanında ilk ve önemli bir eserdir. Şairleri seçme işlemini Şeyh Gâlib’in, yazma işlemini Esrâr Dede’nin yapmış olması gibi özellikleri bir tarafa bırakılacak olursa; eser, kültür ve  tefekkür tarihinin teşekkülünde derin ve kalıcı etkileri olan Mevleviliğin  meydana getirdiği edebiyatın en somut belgesidir. Tezkire, çeşitli tenkitlere uğramasına ve birçok eksiklikleri bulunmasına rağmen, 211 şairin hâl tercümeleri, örnek verilen 2033 beyit Türkçe, 393 beyit Farsça ve 62 beyit Arapça olmak üzere 2488 beyti ve 35 mısraı için kaynak olmuş, böylece eser asırlarca oluşturulan Mevlevilik edebiyatını unutulmaktan kurtarmıştır.

Tezkire-i Şu’âra-yı Mevlevîyye’nin en önemli kaynakları tezkirelerdir. Esrâr Dede, çağdaşı olanlar dışındaki Mevlevi şairlerinin hâl tercümelerini şuara tezkirelerinden yararlanarak yazmıştır. Fakat daha tezkiresinin başlangıç bölümünde, tezkireleri Mevlevî şairlerine lâyık oldukları değeri vermemeleri sebebiyle eleştirmiştir. Eseri de, bunu telafi etme, onların değerlerini kanıtlamak arzusuyla yazılmıştır.  Bununla birlikte saygı ile bahsettiği tezkireler de vardır.

Tezkire'nin Mevlevi şairleri tezkiresi olması Esrâr Dede’yi yazılı ve sözlü Mevlevi kaynaklarına da yöneltmiştir.  O, Mevlevi kaynakları içinde en çok Sâkıb Dede’nin Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyye adlı eserine başvurmuştur. Sefine, Mevleviler arasında Menâkıbu’l-Ârifîn ile birlikte iki önemli eserden birisidir. Mevlevi ulularının ve çelebilerinin menkıbevi hayatları üzerine çeşitli ve zengin bilgilerin verildiği bu eserler, tezkireci için ilk kaynak olmuştur. Sefîne’nin dili ve üslûbu tezkireciyi etkilemiş, eserde yer alan ve gerçekçilikten uzaklaştıran çeşitli “kerametler ve menkıbeler” oradan alınmıştır. Mevlevi kaynakları arasında yer alan defterler, divanlar, menakıblar, mecmualar ve cerîdeler de tezkire için kaynak olmuştur. 

Esrâr Dede, tezkiresinde genel olarak tezkire geleneğine bağlı kalmış ve biçimce aynı yolu izlemiştir. Bununla birlikte bazı tezkirelerden daha fazla etkilenmiştir. Âşık Çelebi Tezkiresi’ndeki çevre etkenine önem verilmesi ve şairin bu açıdan incelenip tanıtılması Esrâr Dede’ye bir model olmuş ve o da şairi Mevlevi çevresi içinde inceleyip tanıtmıştır. Hasan Çelebi ve Sâlim'in tezkireleri münşiyane, uzun tamlamalı ve süslü üslûplarıyla Esrâr Dede’ye örnek olmuştur.  Sefîne ise saygılı, oldukça ağdalı, ağır bir üslûp özelliği ile etki etmiştir. Esrâr Dede, Sâkıb Dede’nin oldukça ağır ve süslü üslûbunu ve dilini, biraz daha sadeleştirerek kendisine örnek almıştır.

Esrâr Dede’nin şiirindeki dil anlayışı ile tezkiredeki dil anlayışı birbirinden farklıdır. Bütün tezkireye hâkim olan dil, konuşma dilinden uzak, bilim dili süsü verilmek amacıyla Mevlevi sözlüğünden seçilmiş kelimelerle yoğunlaştırılmıştır. Tezkireci Arapça ve Farsça kökenli kelimelere fazlaca yer vermiş; Türkçe kelimeler ise  genellikle bağlaç veya fiil görevindeki kelimelerle sınırlı kalmıştır.  Arapça kökenli kelimeler, tezkirecinin en çok kullandığı kelimelerdir. Türkçe kullanmanın doğal olarak gerektiği yerlerde bile Arapça kelimeler tercih edilmiştir: İhyânâ, makarrdur, tahrîr, elhak, fi’l-asl vb. Farsça kelimelere ise süslü anlatımlarda ve daha şairane üslûplarda yer verilmiştir.

Esrâr Dede, tezkiresinin üslûbunu Mevlevi ıstılahlarını açıklamak, latife başlığı açmak, sözlü ve yazılı Mevlevi kaynaklarında anlatılan hikâyelere yer vermek suretiyle zenginleştirmiştir.  "Celâl Ergûn" maddesinde “çelebi ile efendi” ayrıntılı biçimde anlatılmıştır. Âdem Dede ve Sâlih Zihnî Dede’de “lâtife” başlıkları açılmış ve üslûp anlatılan bir olayla süslenmiştir. Dervîş Ganem’de Mevlevilikte mahlas, Dervîş Sâhib’de “tekmil-i hizmet”, Şeyh Şifâyî Dede’de Mevlevilik üzerine bilgiler verilmiştir.

Tezkire, Mevlevi şairlerinin doğum yerleri ve yaşadığı çevreyi vermiş olmakla aynı zamanda Mevlevî coğrafyasının da çerçevesini çizmiştir. Bu coğrafya Mevlevihanelerin şiir, inşâ ve musıki ortamı yarattıkları dikkate alındığında bütün Osmanlı coğrafyasıdır ve Mevleviliğin de etki gücünü yansıtmaktadır. Tezkireci, şairlerin edebî kişilikleriyle ilgili bilgilerde diğer tezkireciler gibi bir yol izlemiştir. Mevlevi şairlerinin şiire başlamaları ve yetişmeleri genellikle Mevlevihanelerde olmuştur. Tezkire bu hususları somut bilgilerle açıklamıştır. Şairlerin mahlaslarını belirtme, eserleri, nazireler, şairliği gibi hususlar da yine Mevlevilik çevresinde incelenmiştir. Bütün bu edebî kişiliği ilgilendiren hususlarda tezkireci elbette nesnel olamamış, onları övgü ve takdir ifadeleriyle tanıtmıştır.

Esrâr Dede, tezkire yazma gibi geleneksel nesir diline ve üslûbuna vukufiyet isteyen bir sahada Şeyh Gâlib’in kendisinde gördüğü istidadı ispatlamıştır. Türkçe, Farsça ve Arapça kelime ve ibarelere vâkıf olan şair, bu dillerin kelimeleriyle tezkiresinin üslûbunu inşa etmiş ve  bunda da başarılı olmuştur.  Eserin bütünü göz önünde tutulduğunda geleneksel edebî nesir dili, Esrâr Dede Tezkiresi’nde de tezahür etmiştir. On iki yazma nüshası bilinen Tezkire'nin tenkitli metni İlhan Genç tarafından yayımlanmıştır (2000).

Şairin biyografisi için bk. "Esrâr Dede, Mehmed". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/esrar-dede-mehmed