TEŞRÎH-İ TIBÂ (CİHÂDÎ)
Türkçe - Arapça manzum sözlük
Budinli Cihâdî

ISBN: 978-9944-237-87-1


Cihâdî tarafından 1000 /1591-92 yıllarında kaleme alınan Türkçe - Arapça manzum sözlük. Bahse konu eser ve müellifi hakkında bilgi veren tek kişi Nüzhet Ergun'dur. Ergun, Teşrîh-i Tıbâ''ın İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesindeki nüshasını gördüğünü belirterek şair ve eseri hakkında birtakım değerlendirmelerde bulunur (1939: 1080-1081). Bahse konu nüshanın girişinde "Budunî Cihâdî Efendi merhûmun Teşrîh-i Tıbâ' nâm lugat kitâbıdır" kaydı da yer almaktadır. 

Teşrîh-i Tıbâ''ın şu ana kadar üzere üç nüshası tespit edilmiştir. Bu nüshalardan biri Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (R. 1064) diğeri ise İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesinde (TY3511) olmak üzere iki tanesi yurtiçi kütüphanelerindedir. Bir diğer nüsha ise Belgrad Üniversitesi Kütüphanesinde bulunmaktadır. Teşrîh-i Tıbâ''ın beyit sayısı nüshalara göre 340-370 aralığında değişkenlik göstermektedir.

Eserine İslâm kültüründe sıklıkla görülen besmele, hamdele ve salevele ile başlayan şair ardından ise "der-medh-i lugat-ı 'Arabiyye", "der-medh-i vezn-i tab'", "der-medh-i fenn-i taktî' ü tefhîm" ve "sebeb-i te'lîf-i kitâb" başlıklarıyla ilim sahibi olmak isteyenlerin Arapça öğrenmeleri gerektiğini ve ölçülü davranmanın/konuşmanın önemini vurgulayarak eserini kaleme alma nedenlerine değinir. Teşrîh-i Tıbâ''ın sözlük kısmı elif-bâ sırasına göre tertip edilmiş 10-11 beyitlik 30 kıt'adan müteşekkildir. Her bölümün sonunda söz konusu kıt'aların okunma şekline işaret eden takti’ beyitleri verilmiştir. Bu beyitlerin ilk mısraında manzumelerin vezni yazılmışken ikinci mısralarında ise hikmet yönü ağır basan nasihat içerikli dizeler yer almaktadır. Sözlük otuz beyitlik bir mesnevi ile sona erer. Cihâdî eserinin bu son bölümünde "nısf-ı manzûmı kitâbun buldı çünkim intihâ / kısm-ı menşûra bi-'avnillâh kılalum ibtidâ" şeklinde bir ifadeyle sözlüğünün manzum kısmının sona erdiğini ve mensur kısma başlayacağını aktarır. Fakat eldeki nüshaların hiçbirinde sözü edilen mensur kısım yer almamaktadır. Bu durum Teşrîh-i Tıbâ'''ın eldeki nüshalarının eksik olduğunu düşündürmektedir.

Teşrîh-i Tıbâ''ın iki nüsha üzerinden değerlendirildiği ve tanıtıldığı bir makale yayınlanmıştır (Doğan 2016).

Eserden Örnekler


Der-bahr-i hezec sebeb-i te’lîf-i kitâb

İricek bir kişiye lutf-ı Mevlâ

İder esbâbını evvel müheyya


Gedâ kim vâ’iz-i İzvornikîyem

Ma’ârif ehlinüñ bir ‘âşıkıyam


Budunda sâkin olup nitekim nûn

Talebden hâli olmazdum dün ü gün


Gehî idüp ta’allüm gâh ta’lîm

Baña feth oldı bâb-ı fehm ü tefhîm


Çü bir tâlib lugatde ola râcil

Olur terkîbde bî-fehm ü câhil


Tasarruf itmeyüp sarf içre aslâ

Sıyakdan eylemez ma’nîyi peydâ


Olup i’râbdan bî-hazz ü bî-zâr

Olımaz mübtedâsından haber-dâr


Ezel çün yazmış idi dest-i kudret

Göñülde bağladı bu fikre sûret


Arab dilince idem bir lugat cem‘

Zıyâ vire kulûba nitekim şem‘

[...]

Didim hem aña Teşrîh-i Tıbâ‘ nâm

Dahı kıldım anı târîhe itmâm


Temeyyüz bulmag içün lafz u ma‘nâ

Anı erkâm-ı birle kıldım inşâ


Recâmuz budur erbâb-ı ‘atâdan

Anı kim vâki‘ olupdur hatâdan


Olup ıslâhı birle hayra dâhil

Olalar âyet-i ‘avn ile ‘âmil


Çü ben eksiklügüme kıldım ikrâr

Anı ‘afv eylemekdür de’b-i ahyâr

[...]

Cihâdîye du‘â-yı hayr idenler

Olalar dîn [ü] dünyâda muzaffer

[İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi NEK-TY3511 (yz.), 2b-3a; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi R.1064 (yz.), 17a]

Kaynakça


Doğan, Hasan (2016). “Budinli Cihâdî ve Teşrîh-i Tıbâ’ İsimli TürkçeArapça Manzum Sözlüğü”. Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature 2/4: 16-32.

Ergun, Sadeddin Nüzhet (1936). Türk Şairleri. C.1. İstanbul: Bozkurt Matbaası.

Atıf Bilgileri


Doğan, Hasan. "TEŞRÎH-İ TIBÂ (CİHÂDÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tesrih-i-tiba-cihadi. [Erişim Tarihi: 20 Haziran 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
2 MÜNŞE’ÂT (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
3 TERCEME-İ CÂMEŞÛY-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi Ozan Kolbaş
Görüntüle
4 KİTÂB-I TÂLİ'-İ MEVLÛD / TÂLİ’-İ MEVLÛD-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Doç. Dr. Himmet BÜKE
Görüntüle
5 HEŞT BİHİŞT / KİTÂBÜ’S-SIFÂTİ’S-SEMÂNİYYE FÎ ZİKRİ’L-KAYÂSIRETİ’L-OSMÂNİYYE (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlîsî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
6 ŞERH-İ MESNEVÎ-İ MA’NEVÎ (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlisî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
7 ŞEHRENGÎZ DER-MEDH-İ CÜVÂNÂN-I EDİRNE / ŞEHRENGÎZ-İ EDİRNE (MESÎHÎ) Mesîhî, Îsâ Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
8 DÎVÂN (ŞÂMÎ) Şâmî, Şâmlıoğlu Mustafâ Bey Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
9 HEFT PEYKER (ABDÎ) Abdî Dr. Öğr. Üyesi ASLI AYTAÇ
Görüntüle
10 CEMŞÎD Ü HURŞÎD (ABDÎ) Abdî Prof. Dr. Adnan Ince
Görüntüle