Uygur Kağanlığı döneminden kalan bir yazıt. Taryat, Şine Usu ve I. Karabalgasun gibi, Tes yazıtı da Uygur Devleti’nin kağanlık yazıtlarından biri olup Tes Irmağı civarında bulunmuş olmasından dolayı Tes adıyla bilinmektedir.

B. Y. Vladimirtsov, 1915 yılında kuzeybatı Moğolistan’a yaptığı bir gezide Tes Irmağı vadisinde bir yazıt bulmuş ve yazıtın metnini kopya etmiş, daha sonra, 1976 yılında S. G. Klyaştornıy ve S. Karcavbay tarafından Moğolistan’ın Hovsgöl eyaletinde, Tes Irmağı’nın yukarı bölümlerinde, Tsagaan-uul kasabası yakınlarında toprağa gömülü hâlde yeniden keşfedilmiştir. Çince bölüm ve kaplumbağa biçimli altlığı bulunmayan yazıt, batı yüzünde 6, kuzey yüzünde 5, doğu yüzünde 6 ve güney yüzünde 5 olmak üzere toplam 22 satırlık Eski Türkçe metinden oluşmaktadır. Tes yazıtının en talihsiz tarafı, satırların baştan ortaya kadar olan bölümünün aşınmış ve dolayısıyla okunamıyor olmasıdır. Bu nedenle yazıtın okunabilen yerleri, satırların son bölümünde bulunmaktadır. Yazıtta, Taryat ve Şine Usu yazıtındakine benzer bir damga bulunmakta olup bugün Ulan Batur’da bulunan Moğolistan Arkeoloji Müzesi'nde koruma altındadır.

On iki hayvanlı takvim marifetiyle herhangi bir tarih kaydı bulunmadığı için yazıtın dikildiği tarih, türlü tartışmalara sahne olmuştur. Belki de satırın başında bir tarih vardı ancak aşınmış olduğu için okunamamaktadır. Yazıtı 750 yılına tarihlendirenler olduğu gibi daha geç dönemde yazıldığını öne sürenler de bulunmaktadır. András Róna-Tas (1986: 55-56), Şine Usu yazıtının doğu yüzünün 7-10. satırlarında sözü edilen iki yazıttan birincisinin Tes, ikincisinin ise Taryat yazıtı olduğunu belirtir. Ona göre Uygurların ilk yerleşme yeri, Tes Irmağı’nın kaynağıdır. Dolayısıyla, Uygur Kağanlığı’nın ilk yazıtı da, bu ırmak civarına dikilen Tes yazıtı olmalıdır ve dolayısıyla pars yılına yani 750’ye tarihlemek mümkündür. Gerhard Doerfer (1993: 74) ise, yazıtın 761-762 yılında, ideal olarak 762 yılında dikildiğini öne sürer. Osman Fikri Sertkaya (1992: 327-328) yazıtı 750 yılına tarihlendirir ve yazıtta anlatılanların, özellikle 741-753 yılları arasına ışık tutmakta olduğunu belirtir. Yazıtta anlatılan olaylar ve Taryat yazıtındaki benzer cümlelerin yer alması dolayısıyla, bu yazıtın da Uygurların ikinci kağanı Moyan Çor’un kağanlık yılları (747-759) içerisinde yazılmış olabileceğine kanıt olarak değerlendirmek gerekmektedir.

Satırların baştan ortaya kadar olan bölümünün eksik olması nedeniyle cümleleri anlam bakımından birleştirmek ve dolayısıyla anlamlandırmak güçleşmektedir. Yazıtın önemli özelliklerinden biri de, Uygur boyları olarak tahmin edilen çok sayıda boy adının tespit edilmiş olmasıdır. Farklı okumalar olmakla birlikte, yazıtta geçen boy adları şunlardır: Boz ok, Evdi, Bersil, Kadır, Kasar.

Yazıtın kuzey yüzünün 1. satırında yer alan “Yer (ve) gök yaratıldığında Uygur kağanı tahta oturmuş. (O) yüce (ve) büyük kağan imiş.” cümlesi, Köktürklerde olduğu gibi Uygurlarda da cihan hakimiyeti düşüncesinin varlığı açısından değer kazanmaktadır. Yazıtın kuzey yüzünün 2. satırında Uygurların 300 yıl yurt tuttukları, doğu yüzü 1. satırda ise Tengride Bolmış El Etmiş Uygur Kagan’ın tahta oturduğu ifadesi yer almaktadır. Doğu yüzünün 3. satırında yurdun düzenlenmesinden sonra yabgunun öldüğünden söz edilmiş, 4. satırda ise Tengride Bolmış El Etmiş Bilge Kağan unvanlı Moyan Çor’un tahta çıktığı belirtilmiştir. Güney yüzünün 2. satırında, Tes Irmağı civarındaki Kasar adlı yerin batısında yurt tuttukları kayıtlıdır. 3. satırda ise, yazıtı yazdıran ve damgayı işleyen kişinin Elser adlı bir kimse olduğu anlaşılmaktadır. Yukarıda da ifade edildiği üzere, satırların baştan ortaya kadar olan bölümünün aşınmış olması yüzünden mevcut cümlelerden açık seçik bilgiler elde etmek mümkün değildir.

Yazıt, ilk kez M. Şinehüü (1977), ardından S. Karjaubay (1978) tarafından yayımlanmıştır. Yazıtla ilgili yapılan çalışmalar, tarih sırası ile şöyledir: Şinehüü 1977, Karjaubay 1978, Karjaubay 1980, Klyaştornıy 1983, Klyaştornıy 1984, Tekin 1989, Yang 1994, Ōsawa 1999, Tekin 2000, Berta 2004, Bazılhan 2005, Şirin User 2009, Mert 2009, Karjaubay 2009, Aydın 2011, Ölmez 2012, Ariz-Aydın 2014, Aydın 2018, Ölmez 2018, Alyılmaz-Mert 2019.

Yazıtla ilgili yapılmış çalışmaların önemli bir bölümü kaynakçada verilmiştir.