Rodosî-zâde Muhammed’in, Sürûrî’nin (ö. 969/1562) Tercüme-i Acâyibü’l-Mahlukât ve Garâyibü'l-Mevcûdât adlı yarım kalmış tercümesine yaptığı mütemmim. Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Mustafa’nın hocalığını yapan Muslihuddin Mustafa Sürûrî (d. 897/1491-92 - ö. 7 Cemâziyelevvel 969/13 Ocak 1562) öğrencisinin isteği üzerine, Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî (ö. 682/1283)’nin Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât adlı eserini tercümeye başlamış, 27 Şevval 960/6 Ekim 1553 tarihinde şehzade Mustafa'nın katli dolayısıyla her şeyden elini çekmesinden ötürü eserini yarım bırakmıştır. Tercümesinin girişinde bu duruma dikkat çeken mütercim, sebeb-i tercüme içerisinde, “Acâibü’l-mahlûkât ve Garâibü’l-mevcûdât-nâm kitâb-ı celîlü’ş-şânın nısfına karîb mertebesini” bundan önce Sürûrî’nin tercüme ettiğini, ancak bazı engeller sebebiyle tercümesinin yarım kaldığını, Sultan IV. Mehmed (ö. 1104/1693)’in bu durumu öğrendiğinde yarım kalan tercüme işinin tamamlanması için emir verdiğini ve tercümenin kendisi tarafından “üslûb-ı mütercim-i sâbık üzre” tamamladığını söylemiştir.

Burada eserin sunulduğu padişah ile ilgili bir ayrıntı dikkati çekmektedir. Rodosî-zâde’nin, “...ibnü’s-sultân İbrâhîm Hân ibnü’s-sultân Ahmed Hân ... hazretlerinün ‘inân-ı ‘inâyetleri teşyîd-i mebânî-i fazl u itkân ve temhîd-i medâric-i ‘ilm ü irfân cihetine masrûf olmagın ‘Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât nâm kitâb-ı celîlü’ş-şânun nısfına karîb mertebesini mukaddemâ Mevlânâ Sürûrî terceme idüp ba’zı ‘avâyık hasebiyle itmâmına muvaffak olmamağla terceme-i mezbûrenün nâkıs kaldugı manzûr-ı hümâyûnları oldukda itmâm olınması bâbında fermân-ı hümâyûnları sâdır olmagın…” şeklinde anlattığı bu süreçte ismi zikredilen Sultan İbrahim’in (ö. 1058/1648) oğlu Sultan II. Ahmed’in (ö. 1106/1695) saltanatı 1691-1695 yılları arasındadır. Rodosî-zâde’ye ait Tercüme-i Acâibü’l-Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdat’ın elimizdeki en eski tarihli nüshası ise Fransa Millî Kütüphanesi’nde olup 10 Recep 1096/12 Haziran 1685 tarihinde istinsah edilmiştir. Bu tarihte tahtta 1058/1648-1099/1687 yıllarında padişahlık yapan Sultan IV. Mehmed (ö. 1104/1693) oturmaktadır. Müstensihin o tarihte Osmanlı padişahı olan IV. Mehmed yerine Sultan II. Ahmed’den bahsetmesi ve onun saltanatı için dua etmesi kronolojiye uymayan bir durum ortaya çıkarmıştır. Bu bilgilere göre tercüme Sultan IV. Mehmed’in emriyle tamamlanmıştır. Bu durum Fransa Millî Kütüphanesi nüshasının dijital kopyası hazırlanırken de dikkate alınmış, tercümenin Sultan İbrahim’in oğlu Sultan IV. Mehmed için hazırlandığı belirtilmiştir.

Rodosî-zâde tercümesine, hamdele ve salvele ile başlamış ve sebeb-i tercüme anlatısıyla devam etmiştir. Sürûrî’nin bıraktığı yer olan “Bilâdü’z-Zenc” başlığıyla tercümeye başlamıştır. Bundan sonra; zelzelelerin oluşumu, dağların faydaları, “hurûf-ı teheccî tertîbi üzere” yeryüzünün önemli dağları ve özellikleri, nehirlerin oluşumu, “hurûf-ı mu’cem tertîbi üzere” dünyanın kimi önemli nehirleri ve bu nehirlerin acayiplikleri, yeryüzünde pınar (çeşme) ve kuyuların meydana gelme sebepleri, dünyanın meşhur pınarları ve kuyuları ile bunların özellikleri, cisimlerin taksimi ve meydana gelmesi, madenlerin oluşumu, ecsâd-ı seb’a (yedi cisim/altın, gümüş, bakır, demir, kalay, kurşun, hârsînî) ve bunların havassı, taşların oluşumu, “hurûf-ı mu’cem tertîbi üzere” kimi önemli taşlar ve bu taşların havasları, ecsâm-ı dühniyye (zîbak, kibrît, kîr/zift, nift, mûmiyâ, ‘anber), nebâtât, kimi meşhur ağaçlar ve havasları, bitkiler ve özellikleri, hayvânlar ve çeşitleri, insan, insanın psikolojik ve anatomik yapısını oluşturan unsurlar, cinler, çeşitleri ve özellikleri, binek ve yük hayvanları, deve, sığır, koyun, keçi vb. hayvanlar, yırtıcı hayvanlar, kuşlar, pire, karınca, akrep vb. zararlı böcekler, küçük hayvanlar ve “Hâtimetü’l-Kitâb” bölümünde az bulunan ve sûretleri garip hayvanlardan bahsedilerek tercüme tamamlanmıştır.

Eserin sekiz nüshası bilinmektedir. Tercüme üzerine Erol Çelik (2019) bir doktora tezi hazırlamıştır.