Müellifin Kur’an-ı Kerim’den iki cüzden biraz fazla kısmını Farsça, işârî tarzda tefsiri. Çerhî’nin kaleme aldığı son eseri olması, tefsirin ehemmiyetini artırmaktadır. Tasavvufi tefsirlerin pek azı Fatiha’dan Nâs Sûresi’ne kadardır. Bu durum Yakub-ı Çerhî’nin tefsiri için de geçerlidir. Eserde ta’vîz (Eüzü Besmele), Fatiha Sûresi ile birlikte Mülk, Kalem, Hâkka, Me‘âric, Nûh, Cinn, Müzzemmil, Müddessir, Kıyamet, Dehr, Mürselât sûreleri ve otuzuncu cüzün tefsiri yapılmaktadır.

Yakub-ı Çerhî işârî tefsiri, “Kur’an’ın hakikat sırlarının neş’e, vicdan ve irfanla açıklanmasıdır.” diye tanımlar. Müellif, “tasnif” diye de nitelendirdiği eserini yazma gayesinin avâm ve havâsın faydalanması olduğunu belirtir. Âyetlerin lügat anlamlarına ve türevlerine dair açıklamalarda bulunduğu eserinde rivayet ve dirayet tefsir usûllerini kullanır. Âyetin tefsirini çeşitli kaynaklardan aktarıp “Buradan dervişin-arifin çıkarması gereken sonuç şudur.” diyerek işari tefsire geçer. Âyetlerin tefsirinde, çoğunlukla Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden olmak üzere Senâî-yi Gaznevî’den (ö. 525/1131 [?]), İbn Farız’dan (ö. 632/1235) bazen de kendinden beyitler aktarır.

Çerhî, hüküm bildiren âyetleri işârî yoruma gitmeden aktarır. Nâsih ve mensûh âyetleri incelerken bunların sebeb-i nuzûlüne değinip farklı rivayetleri değerlendirir. Âyeti âyetle tefsir yanında hadislerden de faydalanır. Kimi yerde hadisi ilk rivayet edeni belirtirken sened ve metin tenkidinden ziyade hadisin anlamı üzerinde durur. Hattâ bazen hadisin metnini vermeden sadece Farsça anlamına değinir.

Çerhî, tefsirinde Hz. Aişe, Abdullah b. Abbas (ö. 68/687-88), Abdullah b. Ömer (ö. 73/693) olmak üzere Mücahid (ö. 103/721), İmam Dahhâk (ö. 105/723), Hasan Basrî (ö. 110/728), Atâ (ö. 114/732), İmam Kelbî (Muhammed b. Saib) (ö. 146/763), İmam Mukatil (Mukatil b. Süleyman) (ö. 150/767), İmam Katâde (ö. 117/735), Kisâî (ö. 189/805), Ebu Bekr Esam (ö. 200/816), Ebu Said Hanefî (ö. 317/930), Zemahşerî (öl. 538/1143), Muhammed Secâvendî (ö. 560/1165), Muvaffakuddin Kevâşî (680/1281) gibi şahsiyetlerin yanında İbn Arabî’nin (ö. 638/1240), Nakşibendî şeyhleri ve diğer bazı sufilerin görüşlerine yer verir.

Eser, Sultan Sencer Muhammed’in emriyle, Yesevî pîrlerinden Hemedanlı Hacı (Seyyid Padişah Hacı Seyyid Atâî) (k.s) tarafından Çağatay Türkçesine tercüme edilmiştir (993/1585). Üşenmez tarafından hazırlanan çalışma 2019’da yayımlanmıştır. Giriş-Gramer-Metin-Dizin-Tıpkıbasım şeklinde 1184 sayfadan oluşmaktadır. Çeviri, 16. yüzyıl Türkistan Türkçesinin Hemedan muhitinde Oğuz Türkçesi karışık dil unsurlarıyla bezenmiş bir dil özelliği taşımaktadır. Hemedânî’nin Çağatayca çeviri nüshası Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü El Yazma Eserler Fonu, nr. 7180’da bulunmaktadır.

Eser, Molla Küçük lakaplı Mir Muhammed Fâzıl Taşkendî tarafından XVII-XVIII. yüzyıllarda tekrar Türkçeye çevrilmiştir. Taşkendî tarafından yapılan çeviri IFEAC Kütüphanesi, nr. 137’dedir. Her iki eseri de inceleyen Saidova, çevirilerin birbirinden farklı olduğunu belirtir. Hemedânî’nin çevirisinde arkaik Türkçeye âit kelimeler sık kullanılırken Taşkendî’nin 1254/1838 tarihli nüshasının dili günümüz Özbekçesine yakındır. Her iki çeviride de dönemin karakteristik dil özellikleri göze çarpar. Hemedânî çevirisinde beyitlerin manzum tarzda çevrilme gayreti, dikkati çeken bir diğer farklılıktır.

Tefsir, Ahmed b. Abdullah (Gurabzâde) (öl. 1099/1688) tarafından XI./XVII. yüzyılda Osmanlı Türkçesine çevrilmiştir. Farsça nüshanın Lahor 1267/1870; 1331/1913; Bombay 1295/1878, 297/1880, 1308/1890, 1908, 1386–1966 baskıları bulunmaktadır. Sovyetler Birliği dönemi sonrası halkın dinî bilgi düzeyini artırma amacıyla basılan eserler arasında (İstanbul 1991) Çerhî’nin bu çalışması da bulunmaktadır. Tefsirin tespit edilen bazı nüshaları şunlardır: Süleymaniye Kütüphanesi, Nâfiz Paşa Bölümü, no: 59; Zühdü Bey Bölümü, no: 18; Şehit Ali Paşa Bölümü, no: 58. Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Farisi Bölümü, no: 2; Çorum Hasan Paşa Kütüphanesi, no: 107.

Müellifin  biyografisi için bk. “Yakub Çerhî”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yakub-cerhi

.