Yenikapı Mevlevihanesi şeyhlerinden Seyyid Abdülbâkî Nâsır Dede Efendi tarafından kaleme alınan ve müzik nazariyatıyla ilgili olan eser. Eserin başlığı “inceleme ve gerçeği araştırma” anlamına gelir. 17. yüzyılın sonlarına dek ilmi ihmal edilen Türk müziğinin nazariyatına ilgi duyan Abdülbâkî Nâsır Dede bu konuda “gerçeği inceleyip doğruyu araştırarak” öğrendiklerini bir kitapçıkta toplamıştır (Tura 2006: 14-15).

Tedkîk u Tahkîk’te klasik Türk müziğindeki nağmeler, makamlar, bileşimler ve usuller kısaca ele alınmıştır. Eser bir ön söz, üç bölüm ve bir son sözden meydana gelmektedir. Kitabın birinci bölümünde nağmelerin ve makamların oluşumu incelenir. Ezgileri oluşturan otuz yedi perde tanıtılır ve bu perdelerin çıkış yerleri ney üzerinde açıklanır. Daha sonra makamın tarifi yapılır ve Türk müziğindeki on dört makam ayrı ayrı tanıtılır. Bu kısımda perdelerin ney üzerinde açıklanması müzik nazariyatı eserlerinde az rastlanan bir husustur. O döneme dek yazılmış nazariyat kitaplarından farklı olarak müzik eserlerindeki süsleyici nağmeler ve ezgi oluşumunda rol alan bazı perdeler açıklanır. Makamlar arasındaki uyum ve makamların insan üzerinde uyandırdığı etkilere de ayrıca değinilir.

İkinci bölümde bileşim makamlar (terkipler) ele alınmaktadır. O dönemde bilinen, yeni icat edilmiş veya pek tanınmamış 125 bileşim makam eserde kaydedilir. Makam ve terkipler anlatılırken “kudemâ”, “kudemâ-i müteahhirîn”, “selef”, “müteahhirîn” gibi hangi dönemlerin ve kimlerin kastedildiği belli olmayan bazı tabirler sıkça kullanılır. Bununla birlikte eserde bu tabirlere ilişkin ipuçları görülmektedir. Eserin üçüncü bölümü ise usullerle ilgilidir. Usulleri oluşturan ögeler; “sebeb”, “veted” ve “fasıla” gibi aruz terimleri yerine “düm”, “tek”, “teke” ve “tekke” ile açıklanır. Eser, bu bakımdan da eskilerden ayrılmıştır. O dönemde en sık kullanılan 21 usul, vuruş biçimleriyle beraber anlatılır. Bu usuller arasında müellifin kendi buluşu olan “şîrîn” usulü de vardır. Son söz bölümünde ise müzik eserlerini bestelerken ve seslendirirken dikkat edilmesi gereken bazı kurallar hatırlatılmıştır. (Özcan 2011: 262 ve Tura 2006: 16-20).

Abdülbâkî Nâsır Dede, dönemin padişahı Sultân III. Selîm’in musahibi Seyyid Ahmed Ağa’ya müzik nazariyatı alanında bir eser yazma niyetini açmış, Seyyid Ahmed Ağa’nın teşviki ve daha sonra da Sultân III. Selîm’in fermanıyla 9 Cemaziyelahir 1209/1 Ocak 1795 tarihinde eserini tamamlayıp sultana sunmuştur. Eseri beğenen Sultân III. Selîm “birkaç terkip makam daha yapılıp yazılmasını” buyurmuş ve böylece Abdülbâkî Nâsır Dede, 1211/1796-97 yılında bu eseri için bir “zeyl” yazmıştır. Altısı Sultân III. Selîm’e ait olan on bir bileşim makam eklenince eserdeki toplam bileşim makam sayısı 136’ya çıkmıştır.

Tedkîk u Tahkîk’in en dikkat çeken noktalarından biri de müziği soyut nazarî bilgilerden çok uygulamayı öne çıkararak yaklaşması ve müziği yere ve zamana göre değişen dinamik bir olgu olarak algılayıp böyle aktarmasıdır. Eserde okurun karşısına kullanışsız teorik bilgiler yerine pratik bilgiler çıkar (Tura 2006: 21).

Eserin Türkiye’de ve Türkiye dışındaki kütüphanelerde ve ayrıca kişisel koleksiyonlarda pek çok nüshası vardır. Bu nüshalardan en bilineni aynı zamanda müellif nüshasıdır ve Süleymaniye Kütüphanesi Nafiz Paşa Yazmaları Bölümü Nu. 1242/1’de kayıtlıdır. 1209/1795 tarihli bu nüsha Yenikapı Mevlevihanesine vakfedilmiştir. Nüsha, talik hatla yazılmış olup her sayfasında genellikle 17 satır bulunan ve bazıları boş olan 53 varaktan ibarettir. Fatma Adile Aksu tarafından bu eser üzerine bir yüksek lisans tezi yazılmıştır (Aksu 1988). Yalçın Tura tarafından da Nafiz Paşa Yazmaları Bölümü Nu. 1242/1 nüshası esas alınarak günümüz Türkçesine çevirisi yapılmıştır (Tura 2006).

Yazarın biyografisi için bk. “Nâsır, Seyyid Abdülbâkî Nâsır Dede Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nasir-seyyid-abdulbaki-nasir-dede