II. Köktürk Devleti’nin ardından kurulan Uygur Devleti dönemine ait bir yazıt.

Tes, Şine Usu ve I. Karabalgasun gibi, Taryat yazıtı da Uygur Devleti’nin kağanlık yazıtlarından biridir. Moğolistan’ın Arhangay eyaletinin Tariat bölgesinde, Terh Irmağı vadisinde toprağa gömülü olarak bulunduğu için Terh yazıtı da denmektedir. Yazıtın ilk parçasını Ts. Dorjsuren, kaplumbağa biçimli altlığı 1969 yılında Kh. Luvsanbaldan ile M. Şinehüü ve B. Bazılhan ile S. G. Klyaştornıy’dan oluşan Moğol-Sovyet bilim heyeti, geri kalan iki parçayı ise 1970 yılında N. Ser-Odjav ve V. V. Volkov toprak altından çıkarmıştır. Üç parçadan oluşan yazıt ile kaplumbağa biçimli altlık, bugün Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’daki Moğolistan Arkeoloji Müzesi'nde korunmaktadır. Çince bölüm bulunmayan yazıt, doğu ve batı yüzünde 9, güney ve kuzey yüzlerinde 6, kaplumbağa biçimli altlıktaki tek satırla birlikte toplam 31 satırlık Türkçe metinden oluşmaktadır.

Uygur Devleti’nin ikinci kağanı Tengride Bolmış El Etmiş Bilge Kagan unvanıyla bilinen ve adı Çin kaynaklarında Moyan Çor (磨延) olarak kayıtlı kağan adına yazılmıştır. Yazıtta yazılış veya dikiliş tarihini ifade eden herhangi bir tarih kaydı bulunmuyor olsa da 753 yılında yazılmış olduğu genel kanaattir. Taryat yazıtında bulunan damga, Şine Usu ve Karı Çor Tegin (Xi’an) yazıtlarındaki ile aynıdır. Ayrıca yazıtın doğu yüzünün 6., 7., 8. ve 9. satırları ile Şine Usu yazıtının kuzey yüzünün 6., 8., 9. ve 10. satırlarında anlatılan olayların ve cümlelerin birbirine benzemesi, her iki yazıtın da aynı kağan tarafından yazdırıldığına kanıttır.

Uygur Devleti’nin kağanlık yazıtlarında yalnızca Uygur Devleti ile ilgili bilgi bulunmaz. Bu yazıtların en önemli özelliklerinden birisi, II. Köktürk Devleti’nin son dönemlerinde cereyan eden olaylar hakkında bilgi vermesidir. Örneğin, yazıtın doğu yüzünün 5. satırından elde edilen bilgiye göre, II. Köktürk Devleti’nde çıkan karışıklıkların tarihi, yılan yılı yani 741 olarak verilmiştir. Yine doğu yüzünün 6. satırında, II. Köktürk Devleti’nin son kağanlarından olan ve adı Çin kaynaklarında Wusumishi (烏蘇米施) olarak kaydedilen kağanın Türkçe adı Ozmış olarak kaydedilmiştir. Bu bakımdan özelde Taryat yazıtı, genelde ise Uygur Kağanlığı yazıtları, yalnızca Uygur tarihine değil, tüm Türklerin sekizinci yüzyıl öncesi tarihine ışık tutmaktadır.

Yazıtın doğu yüzünün ilk satırında Yollug Kağan ve Bumın Kağan adlarından söz edilmiş ve üç kağanın 200 yıl hüküm sürdüğü ifade edilmiştir. Ancak Yollug Kağan ve Bumın Kağan’dan başka, üçüncü kağanın adı okunamamaktadır. 200 yıllık süreden, Köktürklerin 200 yıl kadar süren egemenlikleri kastedilmiş olmalıdır. Uygurların atalarının 80 yıl hüküm sürdüğünden ve yurtlarının Ötüken ile Tegres arasında, Orhon Irmağı civarında olduğundan söz edilmiştir. Yazıtın doğu yüzünde esasen II. Köktürk döneminin son yıllarında gelişen olaylar hakkında bilgi bulunmaktadır. Güney yüzünde, 744 yılında Köktürkler üzerine yürüdükleri, hanını ele geçirdikleri ve 745 yılında savaştıkları kayıtlıdır. Yine güney yüzünde, Tengride Bolmış El Etmiş Bilge Kagan’ın kağan, eşi Elbilge Hatun’un ise katun olarak atandığı bilgisi yer almaktadır. Batı yüzünde, otağın Ötüken’in batı ucunda, Tes Irmağı’nın kaynağında kurulduğu ve 750 - 753 yılları arasında burada kaldıkları kayıtlıdır. Bengü taşın burada iken yazıldığı bilgisi, anılan yazıtın Taryat olması gerektiğine işaret etmektedir. Yazıtın kuzey yüzünde ise kağanın ordu düzeni hakkında bilgi edinilmektedir. Kuzey yüzünün üçüncü satırından itibaren devletin ve bağlı boyların oğullara taksimatı yapılmıştır ve dolayısıyla bir vasiyetnameyi andıran cümlelerle karşılaşılmaktadır. Bu satırlardan Moyan Çor kağanın oğullarının adı da elde edilmektedir. Kağanın oğulları yaş ve unvan sırasıyla belirtilmiş olup buna göre; 3. satır yabgu unvanlı Bilge Tarkan Kutlug Bilge Yabgu’ya, 4. satır şad unvanlı Çavış Sengün’e ayrılmıştır. Moyan Çor Kağan’dan sonra tahta geçen oğlu Bögü’nün adı bu yazıtta anılmamıştır.

Yazıtın söz varlığı da dikkati çekmektedir. Başka yazıtlarda geçmeyen bazı sözcükler, askerlikle ilgili terim ve unvanların çokluğu ve bunların yalnızca bu yazıtta yer alması, yazıtın değerini artırmaktadır.

Yazıt üzerindeki ilk çalışma M. Şinehüü (1975), ikinci çalışma S. G. Klyaştornıy tarafından yapılmıştır (1980), (1982). Talat Tekin’in İngilizce (Tekin 1982) ve Türkçe (Tekin 1983) yayınları bulunmaktadır. Yazıtın tümünü yayımlayan çalışmalar ise şöyledir: B. Bazılhan 1980, Katayama 1999, Tekin 2000, Karjaubay 2003, Berta 2004, N. Bazılhan 2005, Şirin User 2009, Mert 2009, Aydın 2011, Ölmez 2012, Ariz-Aydın 2014, Şirin 2016, Aydın 2018, Ölmez 2018, Alyılmaz-Mert 2019.