Târih-i Edebiyât-ı Osmâniyye 1888 yılında Abdülhalim Memduh tarafından yayımlanan Türk edebiyatında edebiyat tarihi adını taşıyan ilk eser. Türk edebiyatında “edebiyat tarihi” türünün özellikleri ilk olarak “tezkire” türünde karşılık bulur. Modern anlamda bir edebiyat tarihi özelliği göstermeyen tezkireler, Türk edebiyatının en önemli kaynaklarını teşkil eder ve edebiyat tarihi örneklerinin başlangıcı olarak kabul edilir. Tezkire adıyla verilen Türk edebiyatı tarihi örnekleri, 19. yüzyılda ise edebiyat tarihi adıyla verilmeye başlanır.

Abdülhalim Memduh’un kaleme aldığı Târih-i Edebiyât-ı Osmâniyye’nin, edebiyat tarihi alanında “edebiyat tarihi” ismi taşıyan ilk eser olması hususunda tüm araştırmacılar hemfikirdir. Eser, ilmi ve kapsamlı bir edebiyat tarihi olmasa da Türk edebiyatında edebiyat tarihi açısından kendisinden sonra gelen bilhassa Cumhuriyet dönemine kadar ortaya konulmuş diğer edebiyat tarihlerine öncü olmuş bir eser olarak dikkatleri çeker. Eserin bir diğer önemli özelliği de kronolojik bir tarz ile Batılı anlamda kaleme alınması yönüdür. Eser, şuara tezkireleri geleneğinden modern anlamda edebiyat tarihçiliğine geçişin ilk adımı olması açısından oldukça önem arz eder.

Abdülhalim Memduh eserin kapağında Namık Kemal’in “maamâfih kıllet yokluk demek olmadığı için terekkiyât-ı edebiyemizde tarih-i ‘asr içinde bir küçük fasl-ı mübâhata zînet vermek liyâkatından berî değildir.” sözüne yer vermiş ve eserini Recâizade Mahmud Ekrem’e takdim etmiştir.

Târih-i Edebiyât-ı Osmâniyye’nin tasnifi ise şu şekildedir: “Mukaddime, Birinci Fasıl – Bazı Mütâlaât, İkinci Fasıl, Üçüncü Fasıl -Devr-i Teceddüd.” Yazar “Mukaddime” kısmında olarak söz ve edebiyatın önemine değinerek eserine başlar. Daha sonra edebiyatında nazım ve nesir olarak iki kısma ayrıldığını ifade eder ve edebiyatın görevleri üzerinde durur. Ona göre edebiyatın görevleri “tezkiye-i fikr, tezyin-i hâtırâ, tasfiyhe-i zevk, tahkim-i vicdân ile tavzîh ve tevsî-i anâsır-ı aklıyye” dir. Eseri yazma sebebine değinen Abdülhalim Memduh akabinde edebiyat tarihi yazmanın zorluklarına değinir.

İkinci Fasıl, yazarın Osmanlı sahasındaki edebiyatçılara yer verdiği bölümdür. 15. yüzyıldan itibaren Osmanlı sahasının önde gelen edipleri bu bölümün konusunu oluşturur. 15. yüzyıldan başlayarak 19. yüzyıla kadar çeşitli edipleri değerlendirdiği bu bölümün Osmanlı sahası edipleri düşünüldüğünde oldukça kapsamsız ele alınması eserin araştırmacılar tarafından dikkat çekilen olumsuz niteliklerdendir.

Birinci Fasıl, Mukaddime bölümünden sonra gelir ve aynı zamanda “Bazı Mütâlaât” alt başlığıyla isimlendirilmiştir. Abdülhalim Memduh bu bölümde genel itibarıyla edebiyat hakkındaki düşüncelerini paylaşır. Bu bölümün dikkat çeken kısımlarından biri Abdülhalim Memduh’un Osmanlı şiiri hakkındaki görüşleridir. Yazarın düşüncesine göre Osmanlı şiiri Fuzûli ile ibtidâ” eder. Yine bu bölümde yazar, nazım şekilleri hakkında birtakım bilgiler ve düşünceler paylaştıktan sonra bu bölümün sonlarına doğru mensur eserler hakkındaki düşüncelerini de dile getirir.

Abdülhalim Memduh “İkinci Fasıl” başlığı altında ise Osmanlı edebiyatını konu edinir. Dönemin önemli gördüğü başlıca şahsiyetlerini sırasıyla eserine konu ederek, onların eserleri hakkında bilgiler vermektedir. Ayrıca şairler hakkında yapmış olduğu değerlendirmeler dikkate değerdir. Bölüme konu olan şahsiyetler şu şekildedir: Sinan Paşa, Fuzûlî, Nef’î, Koçi Bey, Nedîm, Nâbî, Râgıb Paşa, Gâlib Dede, Koca Sekbânbaşı ve Âsım Efendi.

Üçüncü Fasıl, Devr-i Teceddüd alt başlığını taşır ve yazar bu bölümü Âkif Paşa ile başlatılır. Abdülhalim Memduh, Âkif Paşa’dan kendi dönemine kadar olan Türk edebiyatını bu bölümde değerlendirir. Âkif Paşa, Pertev Paşa, Reşid Paşa, Şinâsi, Kemâl, Ziyâ Paşa, Recâizade Ekrem ile Abdülhak Hâmid bu bölümde ele alınan şair ve yazarlardandır. Daha sonra çok kısa bir şekilde de olsa Nâbizâde Nâzım, Ali Ferrûh, Ali Kemal, Hâlid Ziyâ, Menemenlizâde Tâhir Bey gibi isimler de kendine eserde yer bulurken Abdülhalim Memduh, bu isimleri “dakâyık-ı edebiyeye bî-hakkın vâkıf” isimler olarak değerlendirir ve bu şahsiyetlerin “edebiyât-ı âtiyeyi” şekillendirecek isimler olduğunu ifade eder. Yazarın bu bölümde sanatçıların eserlerinden örnek verirken seçtiği eserlerden bazıları ise şunlardır: Şinâsi’nin Paris’te iken annesine yazdığı mektup, Namık Kemâl’in “Vatan” makalesi ile “Cezmi”den parçalar, Recâizâde Ekrem’den “Yâd et” manzumesi.

İkinci ve üçüncü bölümde dikkat edildiği gibi edipleri kronolojik bir düzen içerisinde vermesi bakımından Abdülhalim Memduh’un Târih-i Edebiyât-ı Osmâniye’si Batılı anlamda bir edebiyat tarihi çizgisine yaklaştığını ifade etmek gerekir.

Yazar, edebiyat tarihinde bulunması gereken önemli ediplere eserinde yer vermemiştir. Diğer yandan sanatçı biyografilerine gereken önemin verilmeyip sanatçılar hakkında bilgilerin oldukça sathi ve az bilgiyle geçiştirilmesi de esere yapılan başlıca olumsuz değerlendirmeler arasında yerini alır. Yazarın gerek Osmanlı sahası edebiyatından bahsederken gerek “Devr-i Teceddüd” bölümünde yenileşme dönemi edebiyatından bahsederken dönemlerin, siyasi, sosyal, kültürel özellikleri gibi edebiyatı direkt olarak etkileyen etmenleri değerlendirme yoluna gitmez. Olumsuz değerlendirmelere rağmen Abdülhalim Memduh’un Târih-i Edebiyât-ı Osmâniye’si gerek 19. yüzyılda Türk edebiyatı tarihi eserleri içerisinde “edebiyat tarihi” başlığını taşıyan ilk eser olması gerekse Batılı anlamda edebiyat tarihi özelliklerini barındırması açısından Türk edebiyatında kendi türdeşi eserler arasında önemli bir konumda olmaya devam edecektir.

Abdülhalim Memduh’un biyografisi için bk. “Abdülhalim Memduh”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abdulhalim-memduh