Şemsettin Sami’nin Nicolas Germain Léonard’ın 1784 yılında iki cilt olarak yayınladığı Lettres de deux amans habitans de Lyon (Lyon’da Oturan İki Âşığın Mektupları) adlı eserinin Fransızca aslından değil de Amori di Teresa di S. Clair e di Giuseppe Gianfaldoni (St. Clair’li Teresa ve Giuseppe Gianfaldoni’nin Aşkları) başlıklı İtalyanca tercümesinden yaptığı tamamlanmamış bir çevirisi. 16 sayfa ve çift sütun olan eser Seyfettin Özege Nadir Eserler Koleksiyonunda kayıtlıdır. Kitabın kapağında “İtalyancadan tercüme olunmuştur. Mütercimi: Hadika Muharriri: Ş. Sami. İstanbul, Hadika Matbaasında tab’olunmuştur. 1290” bilgisi yer almaktadır. Şemsettin Sami’nin bu tercümesini ilk kez Zeynep Kerman “Şemseddin Sami’nin Bilinmeyen Bir Tercümesi” başlıklı makalesinde tanıtmıştır.

Şemsettin Sami Léonard’ın Lettres de deux amans habitans de Lyon eserini Taaşşuk-ı Tereze ve Cozeb adıyla tefrika hâlinde yayınlamaya başlamış, sonrasında cüz olarak neşretmiştir. Tercümenin tefrikası 24 Mayıs 1873 tarihli Hadîka’nın 5. sayısında başlamış ve gazetenin kapanmasından 23 gün önce 25 Haziran 1873 tarihli 28. sayısında yarım kalmıştır. 28. sayıda 5. mektubun sonu ile 6. mektubun başına kadar olan kısmı çevrilebilmiştir. Şemsettin Sami birinci cüzün başında yer alan “ifade-i meram” kısmında okuyucuların mahrum kalmaması için roman çevirisine Hadîka gazetesinin ilâvesi olarak cüzler hâlinde devam edileceğini haber vermiştir: “İşbu eser İtalyan lisanında Léonard nam müellifin telifi olup meali âşıkâne yazılmış rikkat-amiz mektupların içinde mahfi gayetle garib ve feci bir hikâyeden ibaret olarak âlâm-ı aşk ve tesir-i muhabbetin bir tarifesi ve ismet ve hüsn-i ahlâkın bir mizanı makamında olmağla elsine-i ecnebiyede manzur-ı âcizanemiz olan birçok hikâyelerden bi’t-tercih Hadika gazetesine tefrika suretiyle derci münasip görülmüş ise de şimdilik Hadika’nın kıt’ası müsait olmadığından iptidalarını mütala buyuranlar hikâyenin maba’dından mahrum kalmamak için cüz cüz ayrıca tab’ına karar verilmiştir.” Cüzler hâlinde yayınlanması düşünülen eserin sadece birinci cüzü yayımlanabilmiştir.

66 mektuptan oluşan mektup-roman tarzındaki Lettres de deux amans habitans de Lyon eserinin ilk 45 mektuptan oluşan birinci cildi 336 sayfa, 45-66 mektuplardan oluşan ikinci cildi 301 sayfadır. Şemsettin Sami’nin yayınladığı birinci cüz on mektubun tamamının ve on birinci mektubun başını ihtiva eden 56 sayfalık kısmının tercümesidir.

Eserin orijinalinde ilk altı mektup Thérèse de Saint-Cyran’dan Constance d’Armiane’a; yedinci mektup Faldoni’den Thérèse’e; sekiz ve dokuzuncu mektuplar Thérèse’den Constance’a; onuncu mektup Faldoni’den Thérèse’e; on birinci mektup Thérèse’den Faldoni’ye gönderilmiştir. Şemsettin Sami’nin yaptığı tercümede ilk altı mektup Tereze’den halasının kızı Kostanza’ya, yedinci mektup Cozeb’den Tereze’ye, sekizinci ve dokuzuncu mektuplar Tereze’den Kostanza’ya, onuncu mektup Cozeb’den Tereze’ye ve on birinci mektup Tereze’den Cozeb’e gönderilmiştir.

Şemseddin Sami romanın Letters des deux amants habitants de Lyon (Lyon’da oturan iki âşığın mektupları) olan orijinal adını Taaşşuk-ı Tereze ve Cozeb olarak, Faldoni olan roman kahramanının adını “Cozeb” şeklinde değiştirmiştir.

Bu eser Thérèse ile Faldoni arasındaki aşkı mektuplarla anlatan bir mektup-romandır. Léonard, Lettres de deux amans habitans de Lyon adlı eseri için Jean-Jacques Rousseau’nun mektup-roman tarzında kaleme aldığı ve 1761 yılında Amsterdam’da yayımlanan orijinal adı Lettres de deux amans, habitans d'une petite ville au pied des Alpes (Alplerin Eteklerinde Küçük Bir Kasabada Yaşayan İki Sevgilinin Mektupları) olan Julie ou la nouvelle Héloïse eserini örnek almıştır. Eserde ayrıca Goethe ve Fénelon’un etkisi de bulunmaktadır.

1770’te, Lyon yakınlarındaki bir şapelde, tutkulu bir roman okuru olan Thérèse ve onun kıskanç İtalyan sevgilisi Faldoni’nin intiharı haberi Leonard’ın kaleme aldığı bu esere kaynaklık etmiştir. İki gencin onaylanmayan aşkları, başta Thérèse de Saint-Cyran’ın annesi tarafından korunur. Kızını yaşlı bir adama adayan karısı M. de Saint-Cyran’ın ölümü üzerine Goujat’ın serveti, iki sevgilinin birleşmesini engeller. Onu kız kardeşi Lolotte, kuzeni ve sırdaşı Constance’a bağlayan şefkatli sevgiye rağmen, Thérèse sevdiğiyle birlikte ölmeye karar verir.

Şemsettin Sami’nin İtalyancadan yaptığı bu çeviri dönemine göre oldukça sadedir. Tercüme eser Paris’teki kuzeni Kostanza’nın yanından baba evi Lyon’a dönen Tereze’nin Cozeb’e olan aşkını anlattığı mektupla başlar. Tereze ayrılığın verdiği hüzün ile gözleri yaşlı bir hâlde mektubu kaleme aldığını belirtmektedir. İkinci mektupta babasının Tereze’yi bir başkasına verme niyeti üzerine içinde bulunduğu acılı durumdan dert yanar. Üçüncü mektupta Tereze tiyatroda olduğunu ve kalabalıklar arasında kendini yalnız hissettiğini söylemektedir. Tereze tiyatroda gözyaşlarını tutamadığını, eğlenmekten ve hiçbir şeyden lezzet almadığını, hep yalnız kalmak istediğini ifade etmektedir. Dördüncü mektupta Tereze Lyon’a gelen Cozeb’in Lyon’da oluşundan duyduğu korku, tedirginlik ve heyecanı anlatır. Beşinci mektupta Tereze’nin evine gelen Cozeb’in Tereze’nin annesi ve mürebbiyesi ile sohbetinden ve Tereze’nin duyduğu utanç ve tedirginlikten bahsedilir. Altıncı mektupta müzik okulunda karşılaştığı Cozeb’in Tereze’ye müzik notasına gizlice iliştirdiği aşk mektubunu vermesi üzerine Tereze’nin başta bunu uygun görmeyerek mektubu açmayışı, ikilemde kalışı, Tereze’nin evine gelen Cozeb’in ona mektubu sorması üzerine tahkir etmek olarak algıladığı bu hareketin ardından mektubu kendisine iade etmek isteyişi, sonrasında mektubu okuyup gözyaşlarına gark oluşu anlatılır. Yedinci mektup Cozeb’den Tereze’yedir. Mektupta Cozeb Tereze’ye duyduğu yoğun hisleri ve aşkını ilan etmekte ve Tereze’den bir cevap beklemektedir. Sekizinci mektupta Tereze Cozeb’in mektubuna ve kendisine karşı beslediği derin hislere karşılık verememenin pişmanlığı içerisindedir. Dokuzuncu mektupta Tereze’ye başka bir mektup yazan Cozeb bu mektubunda ona karşı hissettiği derin sevgiyi anlatmaktadır. Onuncu mektupta Cozeb’in Tereze’ye yazdığı ikinci mektuba yer verilmiştir. Bu mektupta Cozeb Tereze’den hislerine karşılık beklediğini, onu düşünmekten kendini alıkoyamadığını ve hislerine karşılık bulmayı umduğunu ifade etmektedir.

Taaşşuk-ı Tereze ve Cozeb ismi Şemsettin Sami’nin 1872’de yayımladığı Taaşşuk-ı Tal’at ve Fitnat romanına benzerliğiyle dikkat çekicidir.

Şemsettin Sami'nin biyografisi için bk. “Şemsettin Sami”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsettin-sami